O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

T a r i x i y etimologik jihatdan qaralsa, hozirgi o`zbek tilida uchraydigan ayrim so`zlarning uzoq o`tmishda egaligini ko`rish mumkin. Masalan, but, lak, nil, Nilufal ( Nilufar ) , dunyo, barcha, bibi, paysa, chakdon(sandal), tovus, chit kabi hindcha; choy, lag`mon, shiypon, jambul, kabi xitoycha; mo`miyon, marmar, nomus af`yun, ark. marvarid, iqlim, jamdul kabi qadimiy grekcha so`zlarni ham uchratish mumkin.
Ammo bunday so`zlar sanoqligina bo`lgani uchun ham alohida qatlamni tashkil etmaydi.

3s HOZIRGI O`ZBEK TILI LEKSIKASINING IJTIMOIY DIALEKTAL TARKIBI

Hozirgi zamon o`zbek tili leksikasining lug`at tarkibiga nazar tashlasak, birinchidan, shu tilda so`zlashuvlarning barchasi uchun tushunarli bo`lgan umummillat xususiyatiga ega bo`lgan so`zlarni, ikkinchidan, millatning ma`lum bir ijtimoiy taraqqiyoti natijasida guruhlanishi bilan bog`liq ayrim so`zlarni ko`ramiz. Shunga ko`ra ularni ikki turga bo`lish mumkin.

Umumxalq leksikasi. O`zbek tilida so`zlashuvchilarning hammasi uchun tushunarli va keng iste`mol qilinadigan so`zlar umumxalq o`zbek tili leksikasi deyiladi./Masalan , ota, ona, uka, osh, non, suv, tog`, tosh, kun, yil, dehqon , qo`l , bet, men, sen, ko`p, oz, keladi, ketdi, ming kabi. Umumxalq o`zbek tilining ish ko`rish, iste`mol doirasi juda keng va o`z ichida adabiy tildan tashqari uning barcha mahalliy ko`rinishlarini ham o`z ichiga oladi. Masalan: yuzlab shevalarini o`zida birlashtirgan Qorlig`, qipchoq, o`g`iz lahjalari umumxalq o`zbek tilining tarkibiy qismlari sanaladi.
Dialektal leksika. Yagona milliy tilda ishlatilmaydigan, ayrim hududdagina qo`llanadigan so`z sheva so`zlari deyiladi va ularning uig`indisi diyalektal leksika deb ataladi. Masalan, charcha, tarak(Surxondaryo) vayish (Andijon), chagana(Surxondaryo), chapo`sh (Surxondaryo), kallapo`sh (Surxondaryo), checha (Qashqadaryo), olvoli (Samarqand), taka (Xorazm), chagana (Surxondaryo) kabi.
Diyalektal so`zlar adabiy til bilan fonetik leksik- grammatik jihatdan o`xshash va noo`xshash xususiyatlarga ega.
1)Adabiy til va sheevalarda shaklan bir xil bo`lib ma`noda farq qiladigan so`zlar bunday so`zlar semantik dialektizm deyiladi. Masalan: shalpar (mato) (g`ayridin ), naynov (novcha) va boshqalar.
2.) Adabiy tilda uchramaydigan, faqat shevaga xos so`zlar leksik diyalektizmlar deb ataladi. Masalan, chunul (chuqur), digil (qo`y), nayi (masxara) hashuva (mazax), jupkarchi (g`iybatchi ), ulapa (haq ulush), dadar (sayoq) .
3. Shevada fonetik jihatdan kuchli fonetik o`zgarishga uchrab ,o`z shaklini o`zgartirgan so`zlar. Bunday so`zlarni fonetik dialektizmlar deb ataladi. Masalan, appar (olib boh), gay-gayi ( gohi- gohi) ganayi(gunohi), navincha (nima buncga) kabi;
Sheva so`zlari badiiy asarlarga , uslubiy vosita sifatida qahramonlar nutqini hamda mahalliy kolorittni ifoda etish maqsadida yozuvchilar tomonidan ishlatiladi.
Kasb-hunar leksikasi. Biror kasb-hunarga oid tushunchalarni ifodalovchi so`zlar kasb -hunar (professional) leksikasi deyiladi. Kasb -
hunarga oid atamalar, so`zlar o`zbek xalqining ijtimoiy taraqqiyot davri turmush tarzi va boshqa holatlar bilan bog`liqdir . Ma`lumki o`zbek xalqi juda qadim zamonlardan dehqonchilik, chorvachilik, bog`dorchilik, kulolchilik, binokorlik, ipakchilik, temirchilik, zargarlik, miskorlik, etikdo`zlik va boshqa kasb hunarlar bilan shug`ullanib kelgan va bu holatlar ularning tilida aks etgan. Masalan, kapsan, tola, yagona, galagab(dehqonchilikka oid), tola, ko`gan, sirg`a, chagana, joyuv (chorvachilikka oid), pangor, sumba, dog`chil, aspak (tunukasozlik, kulolchilikka oid) nalava, to`qima, dub, qilich, adargi, kuding (to`quvchilikka oid) kabilar. Kasb -hunarga taalluqli so`zlarda sheva xususiyatlari bilinib turadi.
Ammo hozirgi XXI asrga qadam qo`ygan bir davrda insoniyatning turmush tarzi butunlay o`zgardi va davr komp`yutr asridir. SHuning uchun hozirgi o`zbek tilida uangi zamonaviy industriya, texnika, fan bilan bog`liq so`zlar ko`payib bormoqda.