O’zbekiston respublikasida maxaliy budjetlarning o’rni O‘zbekiston Respublikasida mahalliy budjetlarga

O’zbekiston respublikasida maxaliy budjetlarning o’rni

 
O‘zbekiston Respublikasida mahalliy budjetlarga biriktirilgan daromadlar, mahalliy  soliq va tushumlardan hamda har yili yangi budjet yili uchun davlat budjetini tasdiqlash mobaynida davlat tomonidan mahalliy budjetlarga biriktirilgan daromadlardan tashkil topadi. Mahalliy budjetlarga biriktirilgan daromadlarning ko‘p qismini, avvalambor,  mahalliy soliq va yig‘imlar tashkil qiladi. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish manbaini vujudga 

keltirish, tabiiy va boshqa resurslarni qayta ishlab chiqarish, davlat hokimiyati va boshqaruvi mahalliy idoralarining  faoliyat ko‘rsatishi uchun shart-sharoit yaratish maqsadini ko‘zlaydi. 
O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksini 23-moddasida  O‘zbekiston Respublikasi hududida amal qiladigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar turlari keltirib o‘tilgan bo‘lib, ulardan quyidagilari mahalliy budjetlarning daromadlarini shakllantirish maqsadida ularga biriktirilgan: 
1.  Mol - mulk solig‘i; 
2.  Er solig‘i; 
3.  Avtotransport egalaridan benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gazdan foydalanganlik uchun soliq; 

4.  Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i; 

5.  Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im. 
Iqtisodiy islohotlarni yangi bosqichida va uning chuqurlashuvida mahalliy hokimiyat organlarining davlat boshqaruvidagi, mahalliy budjetlarning hududlarini ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishdagi rolini oshirish, mahalliy budjetlarni o‘z daromad bazalarini yanada mustahkamlab borishini talab qiladi.  
Mahalliy budjetlarning daromadlari shuningdek, tartibga soluvchi daromadlardan ham tashkil topadi. 
Respublikamizda mahalliy soliqlar va soliqsiz tushumlaridan shakllangan 

daromadlari mahalliy budjetlar xarajatlarining juda kam qismini qoplaganligi tufayli, mahalliy budjetlar daromadlarining asosiy qismi budjetlararo tartibga solish orqali shakllantiriladi. 

    Tartibga soluvchi daromadlar  -  bu yuqori budjetlardan quyi budjetga, ularning daromad va xarajatlarini boshqarib turish (balanslashtirish) maqsadida beriladigan pul mablag‘lari majmuasidir. Tartibga soluvchi daromadlarga ushbu maqsadlar uchun ishlatiladigan barcha moliyaviy resurslar, ya’ni alohida umumdavlat ahamiyatidagi soliqlardan o‘tkazmalar, dotatsiyalar, subvensiyalar, yuqori budjetdan o‘zaro xisob-kitob asosida olingan mablag‘lar kiradi. 
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, mahalliy budjetlarning biriktirilgan daromadlari va umumdavlat ahamiyatidagi soliqlardan beriladigan ajratmalardan tushumlari ularning xarajatlarini 
qoplashga yetmaydi. Mahalliy budjetlarga yuqori budjetlan beriladigan dotatsiya va subvensiyalar 
hajmini kamaytirish uchun budjet bo‘g‘inlari o‘rtasidagi xarajat vakolatlari taqsimotini ham qayta ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
O‘zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to‘g‘risida”qonuning 19-moddasiga asosan Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar xarajatlari tasdiqlangan budjetdan mablag‘lar ajratish doirasida quyidagicha amalga oshiriladi: 
1) Qoraqalpog‘iston Respublikasiva mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan 

budjet tashkilotlarining joriy xarajatlari shaklida; 

2) joriy budjet transfertlari shaklida; 
3) kapital xarajatlar shaklida: 
–  asosiy fondlar va vositalarni (ular bilanbog‘liq ishlar va xizmatlar 

ham shular jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun olish va takror ishlab chiqarishga; 

–  davlat ehtiyojlari uchun yerga bo‘lgan huquqni va boshqa nomoddiy aktivlarni olishga; 
4) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa xarajatlar shaklida. 
O‘zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to‘g‘risida”qonuning 23-moddasiga asosan Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetidan va mahalliy budjetlardan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda quyidagilarga 

mo‘ljallangan xarajatlar moliyalashtiriladi: 

1) fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va 

sport (Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlaridan moliyalashtiriladigan budjet tashkilotlari bo‘yicha); 

2) ijtimoiy ta’minot; 
3) aholini ijtimoiy himoya qilish;  
4) Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari

 hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta’minlash; 

5) iqtisodiyot turli tarmoqlarining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar budjet tashkilotlarini saqlash; 
6) qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dasturlari va tadbirlarini amalga oshirirsh; 
7) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. 
Hozirgi vaqtda muhim muammolardan biri bo‘lib, ijtimoiy-madaniy tadbir xarajatlari sohasida o‘z aksini topgan aholining ijtiomiy extiyojlarini va ularni moliyalashtirish manbalari o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash hisoblanadi. Hozirgi paytda mahalliy budjet mablag‘larini ijtimoiy 
sohaga yo‘naltirishni kuchaytirish zarurdir. Bu o‘rinda davlat ta’lim,sog‘liqni saqlash, madaniyat, ijtimoiy ta’minotni rivojlantirishga hamda aholining eng kam ta’minlangan va muhtoj tabaqalarini 
qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan milliy dasturlarni moliyalashtirishni o‘z zimmasiga olmog‘i lozim. 

Shu bilan birga, bozor munosabatlarini shakllantirish davomida ijtimoiy-madaniy talablarga budjet xarajatlarining turlari oshib boradi.  

Hozirgi davrda davlat bajarishi lozim bo‘lgan muammolardan biri aholini ijtimoiy 
himoyalashdir. Shuning uchun ham bu masalaga respublikamizda asosiy e’tibor qaratilgandir. 
Bizning asosiy vazifamiz, maqsadimiz ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlarining mahalliy budjet orqali moliyalashtirilishini tahlil etishdan iboratdir. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov qayd 
etganlaridek "Budjet mablag‘laridan aslo kechiktirib bo‘lmaydigan extiyojlarni avvalo, ijtimoiy sohani,  yangi tarkibiy yo‘nalishlarini pul bilan ta’minlash uchungina foydalanish maqsadga muvofiqdir". Ushbu masalani xal etish uchun, avvalo mahalliy budjet xarajatlari tuzilishini tahlil 
etish lozim. 
O‘zbekistan bozor iqtisodiga o‘tish jarayonida davlat tomonidan hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda yuzaga kelgan nomutanosiblikni bartaraf etishga katta e’tibor berilmoqda. 
Bu o‘z navbatida mahalliy budjetlarning ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanish uchun davlat tomonidan ajratiladigan kapital quyilmalarning hajmini oshishiga olib kelmoqda. Budjet mablag‘laridan maqsadli foydalanish nuqtai nazaridan iqtisodig‘tni rivojlantirish uchun kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish xarajatlari xozirgi kunda muhèm ahamiyatga egadir. 
Kapital ko‘yilmalarni moliyalashtirish  bu turli ishlab chiqarish va noishlab chiqarishga mo‘ljallangan asosiy fondlarni yangilarini yaratish, amal qilinayotganlarini kengaytirish,tikish va texnik qayta jihozlashga pul mablag‘larini berishdir.  
Budjet mablag‘larining cheklanganligi tufayli pul mablag‘lari faqatgina maxsus qurilish ro‘yxatiga kiritilgan qurilish obyektlari doirasida taqsimlanadi. Qurilish va obyektlar bo‘yicha kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish bir yoki bir nechta manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin. 
Qaytarib bermaslik sharti asosida davlat markazlashtirilgan investitsiyalarni budjet 
mablag‘lari hisobiga davlat ehtiyojlari tasdiqlangan qurilish obyektlari ro‘yxatiga muvofiq moliyalashtiradi. 
Bozor munosabatlari shakllanib borgani sari boshqaruv xarajatlari qisaqarib boradi. Bu borada respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov "O‘zbekiston bozor munosabatlariga o‘tishiing o‘ziga xos yuli"

 asarida quyidagi so‘zlarni aytgan edilar: "Boshqaruvga sarflanadigan xarajatlarni 

kamaytirish - budjet yetishmovchiligini tugatishning asosiy manbalaridan biridir" 
 3.  Budjetlararo munosabatlarning mazmuni
 Budjetlararo munosabatlar bu respublika davlat hokimiyati organlari va mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari o‘rtasidagi budjetli huquqiy munosabatlarni, budjet jarayonini tashkil qilish va amalga oshirishni tartibga solish masalalari bo‘yicha o‘zaro munosabatlar. Budjetlararo munosabatlar ma’muriy-hududiy bo‘linmalari bo‘lgan har qanday davlatda tashkil etiladi, biroq ular har xil tamoyillar asosida qo‘rilishi mumkin. 
Davlatning yaxlit moliyaviy siyosati moliya tizimining barcha bo‘g‘inlari, jumladan budjet tizimining va uning takibiy qismi bo‘lmish mahalliy budjetlarning ham yagona qonunchilik asosida tegishli moliyaviy-iqtisodiy sharoitlarning yaratilishi bilan to‘liq amalga oshirilishi lozim. Shu 
tufayli moliyaviy siyosatning ixtiyoriy sohasiga tegishli bo‘lgan u yoki bu qarorning qabul qilinishi, mahalliy budjetlar faoliyatining asoslariga ma’lum ma’noda tegishli bo‘ladi.  
Har qanday davlatda boshqaruv tizimining xususiyatiga qarab,  budjet tizimining tarkibi 
qonuniy tarzda 

belgilanadi. Shunga ko’ra federativ davlatlarda 3 bo‘g‘inli budjet tizimi amal qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida qayd qilinishiga ko‘ra  mamlakatda 2 bo‘g‘inli budjet tizimi amal qiladi. Bularga Respublika budjeti va mahalliy budjetlar kirishi ko‘rsatilgan.  

Budjet tizimining bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik budjetlararo munosabatlar mexanizmi orqali tashkil qilinadi. Davlat budjeti mablag‘lari turli darajadagi budjetlar o‘rtasida 
quyidagicha taqsimlanadi: 
1. Umumdavlat ahamiyatidagi soliqlar va boshqa daromadan ajratmalar; 
2. Budjet dotatsiyalari; 
3. O‘zaro hisob-kitoblar va sxemalar; 
4. Budjet ssudalari;  
5. Budjet subvensiyalari. 
  Turli darajadagi budjetlar o‘rtasida budjetlararo munosabatlar quyidagi holatlarda 
kuzatiladi: 
- yuqori budjetlardan quyi budjetlarga budjet dotatsiyalari berish; 
- yuqori budjetlardan quyi budjetlarga budjet ssudalari ajratish; 
-  budjet ijrosi jarayonida o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha paydo bo‘lgan qarz mablag‘larni 
quyi budjetdan yuqori budjetga yoki yuqori budjetdan quyi budjetga yo‘naltirish. 
Ma’lumki,  budjet dotatsiyalari  –  quyi budjetning o‘z daromadlari va tartibga soluvchi boshqa mablag‘lar yetishmagan taqdirda, xarajatlari bilan daromadlari o‘rtasidagi farqni qoplash