O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta’limi vazirligi

K.Byulerning 3 bosqichli nazariyasi 
Tadqiqotning asosiy predmeti 
Psixik 
rivojlanish 
qonuniyatlari, 
bola 
psixikasining  rivojlanish  bosqichlarini  ajratish 
(instinkt, o’rgatish, intellekt) 
Tadqiqot metodlari 
Zoopsixologik eksperiment 
Asosiy tushunchalar 
Instinkt, 
o’rgatilgan 
bilish, 
intellekt, 
funksional qoniqish, rohatlantiruvchi qoniqish 
Asosiy g’oyalar 
Hayvonlar 
psixikasi 
evolutsiyasining 
qonuniyatlarini  bola  psixik  rivojlanishga 
o’tkazish, bola psixikasini hayvonlar psixikasi 
va  kata  yoshli  madaniyatli  odam  psixikasi 
o’rtasidagi  bog’lovchi  evolutsion  jarayon 
sifatida ko’rish rivojlanishda emotsiyaning roli   
Rivojlanish omillari 
Preformizm, nasliy 

---

 
 
35 
Qiymati  
Eksperimentni  bola  rivojlanishini  o’rganishda 
qo’llash, rivojlanish g’oyasi 
Tadqiqotning yo’nalganligi 
biologik  yondashuv  odam  rivojlanishining 
o’ziga  xosligini  rad  etish  ko’rmaslik,  bola 
imkoniyatlarini pasaytirish 
 
L.S.Vigotskiyning  takidlashicha,  Byulerning  nazariy  tuzilmalarida  qadrli 
biologik  rivojlanishni  umumiy  sohasida  psixik  rivojlanishni  rivojlanish  va 
tendensiyalarini barcha g’oyalarini ko’rib chiqasi. Biroq ma’naviy hayotni butun 
to’liqligini  biologik  ildizlaridan  psixik  funksiya  va  shakllarini  yuzaga  chiqarish 
kata  miya  o’zagi  tuzilishi  rivojlanishida  normal  bolaning  muvaffaqiyatlari 
sabablarini  toppish.  Byuler  pozitsiyasini  prinsipial  chegaralaydi,  antidialektikka 
aylantiradi. Psixikani filogenez va ontogenezi biologik evolutsiya qonunlariga bir 
xil darajada bo’ysunadilar. 
Konvergensiya  nazariyasi,  yoki  uni  yana  ikki  omil  nazariyasi  deb 
nomlaydilar,  biologik  va  ijtimoiy  omillarning  o’zaro  munosabatini  ko’rib 
chiquvchi  differensial  psixologik  sohasi  mutaxassisi,  nemis  psixologi  V.Shtern 
(1975-1938)  tomonidan  ishlab  chiqilgan.  Bu  nazariyaning  mohiyati  shundan 
iboratki,  bolaning  psixik  rivojlanishi  nasl  va  muhit  ta’siri  ostida  shakllanadigan 
jarayon  sifatida  ko’rib  chiqiladi.  Konvergensiya  nazariyasining  asosiy  masalasi 
axloqning  egallangan  shakllari  qanday  yuzaga    keladi  va  ularga  nasliylik  hamda 
atrof-muhitning qanday ta’sir ko’rsatishini o’rganishdan iborat. 
Psixologiyada  shu  vaqtda  ikkita  nazariy  konsepsiya    mavjud  bo’lgan: 
empirizm  («inson»  -  toza  doska»)  va  nativism  (tug’ma  g’oyalar  mavjud).  Shtern 
agar  bu  ikki  qarama-qarshi  nuqtayi  nazarning  mavjud  bo’lishi  uchun  asos  bor 
bo’lsa,  unda  haqiqat  ularning  birlashuvidan  iboratligini  taxmin  qildi.  U  psizik 
rivojlanish  tashqi  sharoitlar  bilan  ichki  ma’lumotlarning  birlashuvidir,  biroq 
yetakchi ahamiyat baribir tug’ma omil ortida qoladi, deb hisoblaydi. Bunga misol 
sifatida  quyidagi  fakt  xizmat  qilishi  mumkin:  atrof  olam  bolaga  o’yin  uchun 

---

 
 
36 
material yetkazib beradi, uning qanday va qayerda o’ynashi esa o’yin instinktining 
tug’ma komponentlariga bog’liq bo’ladi. 
V.Shtern  rekapitulyatsiya  konsepsiyasi  tarafdori  bo’lgan  va  bola 
go’daklikning  birinchi  oylarida  sut  emizuvchilar  bosqichida  bo’linishi:  bu 
reflektorli  va  impulsive  axloq  bilan  tasdiqlanishi;  hayotining  ikkinchi  yarim 
yilligida  u  predmetlarni  tutib  olish  va  taqlid  sharofati  bilan  oliy  sut  emizuvchi 
(maymun)lar  bosqichiga  erishishi;  kelgusida  to’g’ri  yurish  va  nutqni  egallagach, 
insoniy  holatning  dastlabki  pog’onasiga  chiqishi;  o’yin  va  ertaklarning  birinchi 
besh yilida u ibtidoiy aholi pog’onasida turishi; yangi bosqich-maktabga boorish – 
hiyla  yuqori  darajadagi  ijtimoiy  majburiyatlarni  egallashi  bilan  bog’liq  ekanini 
aytadi.  Dastlabki  maktab  yillari  antic  va  qadimgi  dunyoning  eng  oddiy  mazmuni 
bilan, o’rta sinflar-xristian  madaniyati,  yetuklik  yillari  esa-yangi  vaqt  madaniyati 
bilan bog’liq. 
Psixologiya fanida ontogenezni davrlarga tabaqalash bo’yicha qator mustaqil 
nazariyalar  mavjud,  ular  inson  shaxsini  tadqiq  qilishga  har  xil  nuqtai  nazardan 
yondashadi  va  muammoning  mohiyatini  turlicha  yoritadi.  Ularga  biogenetic, 
sosiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalitik, bixevioristik nazariyalarni 
kiritish mumkin. 
Quyida  mazkur  nazariyalar  va  ularning  ayrim  namoyondalari  ifodalangan 
yosh davrlarini tabaqalash prinsiplarini ko’rib chiqamiz. 
Biogenetik  nazariyada  insonning  biologic  yetilishi  bosh  omil  sifatida  qabul 
qilingan,  qolgan  jarayonlarning  rivojlanishi  ixtiyoriy  bo’lib,  ana  shu  omil  bilan 
o’zaro  bog’liqdir.  Mazkur  nazariyaga  binoan,  rivojlantirishning  bosh  maqsadi 
biologik  determinantlarga  (aniqlovchilarga)  qaratiladi  va  ulardan  ijtimoiy-
psixologik xususiyatlar kelib chiqadi. 
Rivojlanish  jarayonining  o’zi,  dastavval  biologic  yetilishning  universal 
bosqichi sifatida talqin qilinadi. 
Biogenetik  qonunni  F.myuller  va  E.Gekkel  kashf  qilgan.  Biogenetic  qonun 
tana 
a’zolarining 
rivojlanishi 
nazariyasini 
tashviq 
qilishda 
hamda 
antidarvinchilarga qarshi kurashda  muayyan darajada  tarixiy  rol o’ynagan.  Biroq 

---

 
 
37 
unda  tana  a’zolarining  individual  va  tarixiy  rivojlanishi  muniosabatlarini 
tushuntirishda  qo’pol  xatolarga  yo’l  qo’yilgan.  Jumladan,  biogenetic  qonunga 
ko’ra,  shaxs  psixologiyasining  individual  rivojlanishi  (ontogenez)  butun 
insoniyatning  tarixiy  rivojining  (filogenez)  asosiy  bosqichlarini  qisqacha 
takrorlaydi.  
Nemis psixologi V.Shterenning fikricha, chqaloq (yangi tug’ilgan bola) hali 
odam hisoblanmaydi, balki faqat sut emizuvchi hayvondir; olti oylikdan oshgach, 
u  psixik  rivoji  jihatidan  faqat  maymunlar  darajasiga  tenglashadi,  ikki  yoshida 
oddiy  odam  holiga  keladi,  besh  yoshlarida  ibtidoiy  gala  holidagi  odamlar 
darajasiga    yetadi,  maktabga  kirganidan  boshlab  ibtidoiy  davrni  boshidan 
kechiradi, kichik maktab yoshida uning ongi o’rta asr kishilari darajasiga, nihoyat, 
yetuklik  davri  (16-18  yoshlari)  dagina  hozirgi  zamon  kishilarining  madaniy 
darajasiga erishadi. 
S.Xoll  “rekapitulyasiya  qonuni”  ni  (filogenezni  qisqacha  takrorlashni) 
psixologik  o’sishning  bosh  qonuni  deb  hisoblaydi.  Uning  fikricha,  ontogenez 
filogenezning  muhim  bosqichlarini  takrorlaydi.  Olimning  talqinicha,  go’daklik 
hayvonlarga  xos  rivojlanish  pallasidan  boshqa  narsa  emas.  Bolalik  esa  asosiy 
mashg’uloti  ovchilik  va  baliqchilik  bo’lgan  qadimgi  kishilarning  davriga  aynan 
mos keladi. 8-12 yoshlardagi o’sish davri yovvoyilikning oxiri va sivilizasiyaning 
boshlanishidagi  kamolotga  tengdir.  O’spirinlik  esa  jinsiy  yetilishdan  (12-13 
yoshdan)  boshalnib  yetuklik  davrigacha  (22-25  yoshgacha)  davom  etib, 
romantizmga  barobardir.  S.Xollning  talqinicha,  bu  davrlar  “bo’ron  va  tazyiqlar”, 
ichki va tashqi nizolar (ziddiyatlar)dan iborat bo’lib, odamda “individual tuyg’usi” 
vujudga  keladi.  Yosh  davrlarini  tabaqalashning  bu  turi  o’z  navbatida  tanqidiy 
mulohazalar  manbai  vazifasini  o’taydi,  chunki  inson  zotidagi  rivojlanish 
bosqichlari filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas. 
Biogenetik  konsepsiyasining  boshqa 
bir  turi  nemis  “konstitusion 
psixologiyasi”  (insonning  tana  tuzilishiga  asoslangan  nazariya)  namoyondalari 
tomonidan  ishlab  chiqilgan.  E.Krechmer  shaxs  (psixologiyasi)  tipologiyasining 
negiziga  bir  qancha  biologik  omillarni  (masalan,  tana  tuzilishining  tipi  va 

---

 
 
38 
boshqalarni) kiritib, insonning jismoniy tipi bilan o’sishining xususiyati o’rtasida 
uzviy  bog’liqlik  mavjud,  deb  taxmin  qiladi.  E.Krechmer  odamlarni  ikkita  katta 
toifaga: sikloid (tez qo’zg’aluvchi, his-tuyg’usi o’ta beqaror) va shizoid (odamovi, 
munosabatga  qiyin  kirishuvchi,  his-tuyg’usi  cheklangan)larga  ajratadi.  Bu 
taxminini  yosh  davrlari  xususiyatlariga  ham  tatbiq  etib,  o’smirlar  sikloid 
xususiyatli,  o’spirinlar  esa  schizoid  xususiyatliligini  ta’kidlaydi.  Lekin  insonning 
kamol topishida biologic shartlangan sifatlar hamisha yetakchi va hal qiluvchi rol 
o’ynay  olmaydi,  chunki  shaxsning  individual-tipologik  xususiyatlari  bir-biriga 
aynan mos tushmaydi.  
Biogenetic nazariyaning namoyondalari amerikalik psixologlar F 
A.Gezell va S.Xoll rivojlanishining biologic modeliga tayanib ish ko’radilar, 
bu  jarayonda  muvozanat,  integrasiya  va  yangilanish  siklllari  o’zaro  almashinib 
turadi, degan xulosaga keladilar.