O'zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi

IV-ISH YUZASIDAN HISOBOT.

1. 
   …………………..(sanada, t …………………..soatda.
   

Yulduz turkumlarining joylshishi
Chiqayapti:	Yuqori kul’m.	Botayapti

2. 
   15 martda.
   

Yulduz turkumlari	Yulduz turkumlarining joylshishi ( chiqishi , botishi, yuqori va quyi kul’minatsiyada bo’lishi).
	t=o^s	t=6^s	t=12^s	t=18^s
Katta Ayiq
Kassiopeya
Orion
Gerkules

III.

Yulduzlarning nomi	Yulduz turkumidagi belgisi	Vaqt soatda	data
			Yuqori kul’minasiya	Quyi Kul’minasiya

IV…………………….yulduz turkumlari botmaydi.

V.

Data	V A Q T D A
	Chiqadi	Yuqori kul’minatsiya	Botadi
I	2	3	4
21 III
22 VI
23 IX
22 XII

Nazorat savollari

1. 
   Surilma xarita necha qismga bo’linadi ?
   
2. 
   Surilma xaritadan qanday maqsadlarda foydalaniladi ?
   
3. 
   Bahorgi va kuzgi teng kunlik nuqtalarining koordinatalarini (α,δ) toping ?
   
4. 
   Umuman botmaydigan yulduzlarini aniqlang ?
   
5. 
   Datalar limbasi necha qismdan tashkil topgan ?
   
6. 
   Vaqt limbasi deb nimaga aytiladi ?
   

Taklif: O’qituvchi ushbu laboratoriya ishini o’tishda ham darsning “Axborot texnologiyalarini qo’llash” (“yulduz turkumlari” uchun yaratilgan “elektron dastur”dan (TDPU, Sattorova B.)), “fanlararo bog’lanish” (geografiya, fizika) hamda “BBB” (bilaman, bildim, bilishni istayman) usullaridan foydalansa, maqsadga muvofiq bo’lardi.
LABORATORIYA ISHI – 4


GEOGRAFIK KOORDINATALAR, YER HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR


ISHNING MAQSADI: Geografik xaritadan ob’ektlarning geografik kengligi va geografik uzoqligini, ya’ni koordinatalarini aniqlash.


KERAKLI ASBOBLAR VA QO’LLANMALAR: Globus, geografik xarita, osmon sferasining modeli.


QISQACHA NAZARIYA

Yerning o’z o’qi atrofida aylanishidan ikkita geografik qutb vujudga keladi. Bu nuqtalarda Yerning faraz qilingan o’qi uning yuzi bilan tutashadi.

Ekvator - globus va xaritalarda qutblarga nisbatan bir xil masofaga o’tkazilgan aylana chiziq . Ekvator Yer sharini Shimoliy va Janubiy yarim sharlarga bo’lib turadi. Uning uzunligi 40075 km, ekvatordagi 1⁰ yoyning uzunligi esa 111,3 km (bu qiymar qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy tomonidan ham hisoblab chiqilgan).
Parallel - ekvatorga nisbatan parallel o’tkazilgan aylana chiziqdir. Parallellarning uzunligi ekvatordan qutblarga tomon qisqarib boradi. Masalan, 30⁰ li parallelning 1⁰ yoy uzunligi 96,3 km, 60⁰ parallelniki 55,6 km, 90⁰- 0 km. Parallellar g’arb va sharq tomonlarni ko’rsatadi.
Meridian - globus va xaritalarda geografik qutblarni birlashtirib turuvchi aylana chiziqdir. Barcha meridianlarning uzunligi bir xil. Ular shamol va junub tomonlarni ko’rsatib turadi. Meridianlardan biri nolinchi yoki Bosh meridian deb qabul qilingan. Xalqaro kelishuvga binoan 1884 yildan boshlab London shahri yaqinidagi Grinvich observatoriyasi orqali o’tgan meridian 0 (nolinchi) meridian deb belgilangan.
Globus va xaritalarni biz daraja to’rlarisiz tasavvur qila olmaymiz. Bu to’rlar yordamida xaritadan xohlagan nuqtani topa olishimiz va ularning geografik koordinatalarini aniqlashimiz mumkin. Bu nuqtalarni topish uchun biz geografik kenglik va geografik uzunlik nimaligini o’rganib chiqishimiz kerak.
Geografik kenglik - Yer yuzidagi biron-bir nuqtaning ekvatordan boshlanadigan va darajalarda ifodalangan masofasidir. Ekvatorga nisbatan ikki xil - shimoliy va janubiy kengliklar mavjud. Kengliklar 0⁰ dan 90⁰ gacha belgilanadi va hisob olinadi. Masalan, Toshkent shahri 41⁰ 36¹ shimoliy kenglikda joylashgan (1-rasm).



1-rasm. Geografik kenglik


Geografik uzunlik - Yer yuzida biron-bir nuqtaning bir meridiandan boshlab hisoblanadigan va darajalarda ifodalanadigan masofasidir. Uzunlik Bosh meridianga nisbatan 0⁰ dan 180⁰ gacha belgilangan bo’lib, g’arbiy va sharqiy uzunliklardan iborat (2-rasm).

2-rasm. Geografik uzunlik


Masalan, Toshkent shahri 69⁰ 12¹ sharqiy uzunlikda joylashgan. Yer sharidagi istalgan nuqtaning kengligi va uzunligi uning geografik koordinatalarini tashkil etadi.
Ekvatordan 180 ta parallel o’tkazish mumkin. Geografik kenglikni parallel bilan aniqlaymiz. Bosh meridiandan 360 ta meridian o’tkazish mumkin.


ISHNI BAJARISH TARTIBI

1. Quyida berilgan koordinatalar bo’yicha kartadan punktlarni aniqlang.

1) 40⁰25¹ sh. k. Madrid
3⁰41¹ g’. u.
2) 37⁰50¹ j. k. Melburn
44⁰58¹ Shq. u.
3) 33⁰56¹ j. k. Keyptaun
18⁰25¹ Shq. u.
2. Geografik xaritadan punktlarning koordinatalarini aniqlash.






50⁰

к



0

D

40⁰

60⁰

А

70⁰

х = 10⁰ х АК

АВ

K punktning geografik kengligi
AV= 10⁰
AK= x


K punktning geografik uzunligi

К = 10⁰ х ОК

ОD

OD= 10⁰

OK = x
Тoshkent shahrining koordinatalari.
1) AV = 5,5 sm = 55 mm x = 5⁰ x 15 mm = 75 mm = 1⁰36¹
55 mm 55 mm
AV = 5⁰, OD = 5⁰ K = 41⁰ 36¹ shimoliy kenglik
2) OD = 4 sm = 40 mm x = 5⁰ x 33 mm = 165 mm = 4⁰18¹
40 mm 40 mm
OK = 3,3 sm = 33 mm K = 69⁰12¹ sharqiy uzoqlik

Parij shahrining koordinatalari

AV = 4,5 sm = 45 mm AV = 10⁰
AK = 4 sm = 40 mm OD = 10⁰


x = 10⁰ x 40 mm = 400 mm = 8⁰ 8¹
45 mm 45 mm
Shimoliy kenglik 48⁰8¹
OD = 3,0 sm = 30 mm OD = 10⁰
OK = 0,6 sm = 60 mm
x = 10⁰ x 60 mm = 60 mm = 2⁰
30 mm 30 mm
Parij 48⁰8¹ shimoliy kenglik, 2⁰ sharqiy uzoqlik

1. 
   Mexiko shahrining koordinatalarini toping.
   

AV = 4,4 sm = 44 mm AV = 10⁰
AK = 4,2 sm = 42 mm
x = 10⁰ x 42 mm = 420⁰ = 9⁰8¹
44 mm 44 mm
99⁰8¹ g’arbiy uzoqlik
OD = 3,0 sm = 30 mm OD= 10⁰
OK = 2,9 sm = 29 mm
x = 10⁰ x 29 mm = 290⁰ = 9⁰6¹
30 mm 30 mm
Mexiko 99⁰8¹ g’arbiy uzoqlik 19⁰6¹ shimoliy kenglik
2. Pekin shahrining koordinatalari.
AV = 4,1 sm = 41 mm AV = 10⁰
AK = 3,9 sm = 39 mm
x = 10⁰ x 39 mm = 9⁰8¹
41 mm
39⁰8¹ shimoliy kenglik
OD = 2,6 sm = 26 mm OD = 10⁰
OK = 1,6 sm = 16 mm
x = 10⁰ x 16 mm = 160mm = 6⁰1¹
26 mm 26 mm
116⁰1¹ sharqiy uzoqlik
3. Sidney shahrining koordinatalari
AV = 4,5 sm = 45 mm AV = 10⁰
AK = 2,8 sm = 28 mm
x = 10⁰ x 28 mm = 6⁰2¹
45 mm
36⁰2¹ janubiy kenglik
OD = 2,7 sm = 27 mm OD = 10⁰
OK = 0,2 sm = 20 mm
x = 10⁰ x 20 mm = 200mm = 0⁰7¹
27 mm 27 mm
150⁰7¹ sharqiy uzoqlik


Sidney - 36⁰2¹ j.k 150⁰7¹ shq.u
VAZIFALAR

Quyida berilgan joylarning geografik koordinatalarini geografik xaritadan foydalanib toping.

1. 
   Qorag’iyo cho’kmasi– dengiz sathidan-132 metr pastda joylashgan.
   
2. 
   Kanin burni– Kanin yarim orolida, Barens dengizining pastki qismida joylashgan.
   
3. 
   Gilman tizmasi- Komi avtonom respublikasi hududida joylashgan.
   
4. 
   Yug daryosi – Shimoliy Dvina dayosi irmog’i..
   
5. 
   Narodnaya tog’i – Qutb oldi (приполярный) Ural tog’ida joylashgan, balandligi 1894 metr.
   
6. 
   Il’men’ ko’li – Novgorod shahrining pastki qismida joylashgan.
   

Nazorat savollari

1. 
   Geografik uzunlik deb nimaga aytiladi ?
   
2. 
   Geografik kenglik deb nimaga aytiladi ?
   
3. 
   Meridian deb nimaga aytiladi ?
   
4. 
   Ekvator deb nimaga aytiladi ?
   
5. 
   O’zingiz yashayotgan shaharning geografik kengligini toping.
   
6. 
   Parallellar deb nimaga aytiladi ?
   

Taklif: O’qituvchi ushbu laboratoriya ishini o’tishda darsning “fanlararo bog’lanish” (geografiya) hamda “o’quv konferensiya” (chunki talaba laboratoriyada ishlatiladigan ayrim ma’lumotlar bilan oldindan tanish) usullaridan foydalansa, maqsadga muvofiq bo’lardi.


LABORATORIYA ISHI -6


ASTRONOMIK KALENDARLAR VA QO’LLANMALAR


ISHNING MAQSADI: Astronomiya o’qitishda keng qo’llaniladigan astromik kalendarlar bilan tanishish.
KERAKLI ASBOBLAR VA QO’LLANMALAR: Aстрономический календарь ― постоянная часть (Астрономик йилнома ― доимий қисм), Aстрономический календарь ― переменная часть (Ежегодник) (Астрономик йилномa―даврий қисм), yulduzlar osmoning surilma xaritasi.


QISQACHA NAZARIYA

Astronomiya kursini o’tish jarayonida mazkur o’quv yilda kuzatish mumkin bo’lgan astronomik hodisalar va astronomik obektlar haqida ma’lumotlar berish talab etiladi.

Ko’rinma yoritgichlarning osmondagi vaziyati yil mobaynida va yildan–yilga o’zgarib boradi. Bu vaziyatlarni nazariy astronimiya usullarini qo’llab oldindan hisoblash mumkin. Bizning mamlakatimizda osmon jismlariga tegishli barcha hisoblashlar, sobiq ittifoq fanlar akademiyasiga qarashli maxsus nazariy astronomiya institutlari tomonidan olib boriladi. Bunday hisoblashlar asosida osmon yoritgichlarining koordinatalari ko’rsatilgan va ko’pgina osmon jismlariga tegishli boshqa ma’lumotlarni o’zida aks ettirgan jadvallar 2-3 yil oldin tuzilib, astronomic har yilliklar (Ежегодник) lar nashr etiladi. “Aстрономический ежегодник”- asosan observatoriyalar va astronomo-geodezik dala ishlari uchun mo’jallangan qo’llanmadir. Unda Quyosh, Oy, sayyoralar haqida kundalik kerakli ma’lumotlar, yulduzlarga doir turli ma’lumotlar keltiriladi, maxsus jadvallar beriladi.
Aстрономический календарь ― переменная часть (Ежегодник) ning birinchi bo’limi “Эфемеридлар” deb nomlangan bo’lib, unda vaqtni o’lchash, Quyosh va Oyning chiqishlari, yuqori kulminatsiyalari va botishlari momentlarini aniqlash usullari haqida misollar keltirilgan. Sayyoralarning ko’rinma harakati ifodalangan kartalar, Quyosh va Oy tutilishlari, o’zgaruvchan yulduzlar va hokozolar haqida ma’lumotlar beriladi. Kalendarning ilovalar qismida turli astronomik yangiliklar, Yer sun’iy yo’doshlari, kosmik stansiyalar haqidagi materiallar keltiriladi. Quyosh va Oy efemeridalari 16 betdan boshlanib, “Солнца”, “Луна” sarlavhasidagi jadvallar ko’rinishida beriladi. Bundagi son ustunlari quyidagilarni ifodalaydi.

Data

Yulian davri kunlari

Vosxod (V)-Chiqish

Zaxod (Z)- Botish

Botish va chiqishning azimut nuqtalari

To’g’ri chiqish, α

Vaqt tenglamasi, η

Og’ish, δ

Og’ishning soatlik o’zgarishi, δ

Yulduz vaqti, S0

Jadvalda Quyoshning chiqish va botish vaqtlari, chiqish va botish nuqtalarning azimutlari Grinvich meridiani =0^h va Moskva kenglamasi φ=56⁰ uchun berilgan. Chiqish va botish nuqtalarining astronomik azimutlari berilgan ustun tepasiga ± ishoralari qo’yilgan, bu ishoralar ustundagi hamma sonlarga doir va (-) chiqishi (+) botishi ifodalaydi. Astronomik azimutlar janub nuqtasidan hisoblanib, g’arbga tomon musbat, sharqqa tomon manfiy deb olinadi.
Quyoshning to’g’ri chiqishi , vaqt teglamasi =( o’rtacha Quyosh vaqti- haqiqiy Quyosh vaqti), Quyoshning og’ishi δ va og’ishning bir soatlik o’zgarishi ∆ δ miqdorlar dunyo vaqti 0^h uchun berilgan. Oxirgi ustundagi qiymatlar S₀ning bosh meridiandagi, (o’rtacha Quyosh vaqti hisobida) Grinvich yarim tuni, ya’ni dunyo vaqti 0^h gat eng bo’lgan vaqtdagi, yulduz vaqtini ifodalydi.
Jadvallarning pastki qismida sayyoralarning va boshqa obektlarning mazkur oyda ko’rinishi haqidagi ma’lumotlar berilgan.
Oy efemeridasi chiqish, yuqori kulminasiya, botish vaqtlarini, chiqish va botish niqtalarining azimutlarini, , δ larni, Grinvich yarim tunida Oyning ko’rinma burchak raduslarini o’z ichiga oladi. Jadvallarning pastida mazkur oydagi Oy fazalari, sayyoralarning Oy bilan to’silishi haqidagi ma’lumotlar berilgan. Oyning asosiy fazalari quyidagicha belgilangan.: ●- yangi oy, ) - birinchi chorak; O- to’linoy, (-oxirgi chorak. Belgilar yonida shu faza dunyo vaqtida qachon bo’lishi berilgan.
Sayyoralar haqidagi ma’lumotlar “Planetalar” bo’limida har oyning ayrim sanalari uchungina beriladi.