O'zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi

1-rasm. Osmon koordinatalari

Yulduzlarning kichik atlaslari 20 ta xaritadan tuzilgan bo’lib, har bir xaritaning chap va o’ng tarafida graduslarda (masalan, 10º,20º,30º....-10º, -20º, -30º va hokozo) yulduzlarning og’ishlari berilgan. Xaritaning ikkita qo’shni parallellari orasidagi (burchak o`lchovidagi) farqni , shu oraliqdagi bo`laklari soniga bo`lsak, xaritaning δ boyicha aniqligi topiladi. Masalan, 10˚ va 20˚ lik parallelligining burchak o`lchovidagi farqi δ=20˚-10˚=10˚ teng. Bu oraliq 10 bo`lakka bo`lingan. Demak, 2-xaritaning δ bo`yicha aniqligi δ/10=10/10=1˚ ekan.

Masalan,2-xaritada 3^h va 4^h lik to’g’ri chiqish aylanalarining soat o`lchovi farqi α=4<sup>h</sup> –3<sup>h</sup>=1<sup>h</sup>=60<sup>m</sup>: bu oraliq teng 12 bo`lakka bo`lingan . Demak har bir bo`lakning α bo`yicha bahosi , ya`ni xaritaning α bo`yicha aniqligi α/12=60<sup>M</sup> /12=5 <sup>m</sup> bo`ladi.
Yulduzlarning atlasidagi xaritalar ostida turli obyektlarning shartli belgilari ko`rsatilgan. Ular quyidagicha ifodalangan:
• • · Yulduzlarning ko`rinma kattaliklari 1^m dan 6^m gacha berilgan bo’lib, ular orasidgi kattalik (masalan, 1^m va 2^m ) 1,5^m bilan belgilangan.
var - o’zgaruvchan yulduzlar doirachaning ichida doiracha
dup - qo`shaloq yulduzlar.
vic – o’zaro yaqin yulduzlar
cum- yulduzlarning tarqoq to’dalari
glb - Sharsimon yulduz to’dalari
gal- Gallaktikalar.
pln – planetar tumanliklar
neb- diffuz tumanliklar
Yulduzlarning kichik atlaslaridan yulduzlarning yulduz kattaligi, to’g’ri chiqishi, og’ishi, qaysi yulduz turkumiga kirishi, belgisi aniqlanadi.
ISHNI BAJARISH TARTIBI

1. 
   Har bir talaba o’ziga berilgan xaritada ifodalangan kosmik ob’ektlarning belgisini, yulduz turkumlarini, xarita chegaralarini o’rganadi.
   
2. 
   Har bir talaba o’qituvchi belgilagan yulduzning kordinatalarini (α, δ ) aniqlaydi. Yulduzning nomi, yulduz turkumi, yulduz kattaligini va to’g’ri chiqishlarni yoy minutdagi qiymatlarini topadi.
   
3. 
   Yulduzlarning kichik atlaslari xaritalaridan Orion, Aravakash, Oq qush, Katta ayiq, Kichik ayiq yulduz turkumlarining eng yorug’ uchtadan yulduzlarini yulduz koordinatalarini, ko’rinma yulduz kattaliklarini talabalar aniqlaydilar.
   

4. Atlasdagi xaritalardan foydalanib, quyida ko`rsatilgan obyektlarining nomlarini, qaysi yulduz turkumiga kirishini aniqlang. Kerakli jadvallardan foydalanib, ularning aniq α,δ-koordinatalarini, ko`rinma yulduz kattaligini aniqlang.

1. 
   α=5^h 40^m , δ=-2˚30΄,
   

α=5^h30^m , δ=-5˚30΄,
α=13^h30^m , δ=-30˚
2) α=5^h30^m , δ=+22˚
α=0^h40^m , δ=+40˚
α=19^h40^m , δ=-31˚
3) α=3^h50^m , δ=+47˚
α=13^h30^m , δ=+47˚
α=18^h , δ=-24˚
4) α=17^h40^m , δ=-29˚
α=13^h30^m , δ=-30˚
α=12^h40^m , δ=+29˚
5. Xaritalardan Somon yo’lini toping. Somon yo’li o’tgan yulduz turkumlarini aniqlang.