O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

1917-1940 yillardagi  ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy yo’nalishlari 
Hamza faoliyati ikki davr-inqilobgacha va inqilobdan keyingi davrlar to’qnashuvida 
o’tgan.  1917  yilgi  oktyabr  inqilobi  natijasida  bolsheviklarning  yangi  hokimiyati 
tomonidan xayriya faoliyatiga  chek qo’yilgan va uning  manbalarini yo’q qilgan-moddiy 
(shaxsiy  mulk)  va  ma’naviy  (din).  Katta  hajmdagi  ijtimoiy  muammolarni  yechishni  esa 
davlat o’z zimmasiga oldi. 
Bu  vaqtda  barcha  joylarda,  jumladan  O’zbekistonda  ijtimoiy  tarbiya  bo’limlari 
tuzila boshlandi. Voyaga yetmaganlarni  ijtimoiy huquqiy himoyasi bo’yicha muassasalar 
tuzildi, Moskva va Leningrad oliy o’quv yurtlarida  ijtimoiy tarbiya tizimi uchun kadrlar 

---

 
160 
tayyorlash  boshlandi.  XX  asrning  20-yillarda  maktabga  moddiy  yordam  beruvchi 
“komsod”  (yordam  qo’mitasi)  nomli  tashkilotlar  faoliyat  yuritgan.  SHuningdek,  kam 
ta’minlangan oilalarni moddiy ta’minlovchi “kambag’alik fondlari” ham mavjud bo’lgan. 
V.F.Lubensov  tomonidan  boshqariladigan  K.Libxknet  nomli  mehnat  maktabining 
tuzulishi  respublika  hayotida  muhim  voqea  bo’ldi.  Maktab  faoliyatida    ijtimoiy 
pedagogik tamoyillar yorqin joy oldi. Karl Libxnet nomidagi tajriba maktab-kommunasi 
Toshkent  yaqinidagi  600  ta  yetim  bolalar  tarbiya  topgan  ilk  maktablardandir.  Turkiston 
ASR  hukumati  1918  yilda  maktabga  Nikolskoye  qishlog’i  yonidagi  yangi  binoni  berdi. 
1919/20  yil  qish  fasli  juda  og’ir  keldi.  Isitilmagan  xonalarda  yashashdi,  na  chiroq,  na 
kerosin bor edi. qiyinchiliklarga qaramay maktab pedagogik jamoasi ijod bilan mashg’ul 
bo’lishni  davom  ettirdi..  Maktab  bayramlarida  yosh  iqtidorli  bolalar  chiqish  qilishardi. 
O’quvchilar  aksariyat  vaqtlarini  toza  havoda,  sport  bilan  shug’ullanish,  turli  rasmlar 
chizish  bilan  o’tkazishardi.  O’quvchilar  kontingentining  o’ziga  xos  xususiyatlarini 
inobatga  olibmaktab  pedagoglari  tarbiya  ishini  qattiqqo’llik  tamoyillari  asosida  olib 
borishardi.  Maktabning  o’quv  va  mehnat  faoliyati  yorqin  ijtimoiy  yo’nalishga  ega 
bo’lgan. Masalan, “Nihol” to’garagi eng kambag’al aholiga 6000 dona nihol hadya etdi, 
30  dehqonga  qishloq  xo’jaligi  ko’rgazmasida  ishtirok  etishga  ko’maklashdi.  “Tozalik” 
to’garagi oziq-ovqatlanishni nazorat qilardi. Suvdan foydalanish, maishiy va qishloqdagi 
sanitar-gigenik  sharoitlar.  O’quvchilar  o’zlari  turli  fanlardan  o’quv  qo’llanmalari 
tuzishdi. Jismoniy mehnat o’quv va fakultativ mashg’ulotlar bilan bir vaqtda o’tkazilardi. 
Bahor,  yoz  va  kuzda  asosiy  tarbiya  ishi  dala,  bog’larda  o’tardi.  Ular  bug’doy,  paxta, 
guruch,  jo’xori,  olma,  sabzavotlar  yetishtirishardi.  Ipakchilik,  asalarichilik  bilan  ham 
shug’ullanishardi. Bunaqa turli xil mashg’ulotlar o’quvchilarda agrotexnik  va zootexnik 
ko’nikmalar paydo bo’lishiga olib keldi.  
Bolalarning mustaqilligi va mas’uliyatliligini rivojlantirishning yana bir metodi o’z 
o’zini boshqarish tizimi bo’lib, u jamoada muomala qilish ko’nikmalarini to’ldirardi. 
1924 yil maktabda Volga bo’yidagi och bolalar uchun Go’daklar uyi tashkil qilindi. 
Maktab  jamoasi  barcha  moddiy  qiyinchiliklarni  bartaraf  etdi  va  1971  yil  maktab  tajriba 
maktabiga  aylandi.  Qisqa  vaqt  mobaynida  iqtidorli  va  qiziquvchan  pedagoglar  jamoasi 
xizmatlari  bilan  maktab  o’qituvchi  kadrlar  malakasini  oshirish  bilan  shug’ullanuvchi, 
shahar  va  qishloq  maktablari  uchun  metodik  qo’llanmalar,  dasturlar  chiqaruvchi 
respublika ilmiy-metodika markaziga aylandi. 
Maktab  jamoasi  ilk  marta  “qishloq  o’qituvchisining  kutubxonasi”  nomli  metodik 
darsliklar  yaratdi.  SHuningdek,  1925  yilda  V.Lubensovning  “Boshlang’ich  maktabda 
dars  berish  metodlari”  (o’zbek  tilida)  nomli  kitobi,  1928  yilda  V.F.Lubensov  va 
N.P.Arxongelov taxriri ostida “Bilim” nomli o’zbek maktabi boshlang’ich sinflari uchun 
ilk xrestomatiya chop etildi. 
1924 yilda O’zSSR tashkil topishi munosabati bilan maktab qoshida o’zbek bolalari 
uchun  boshlang’ich  maktablar  tuzildi.  Unda  Inoyatov,  Mansurov,  Usmonov,  Rustamov, 
Safarov kabi ajoyib o’qituvchilar dasr berishgan. 
Bu  maktab  tajribasi  nihoyatda  qiziqarli  bo’lgan  va  xozirgi  ijtimoiy  holatda  ham 
qo’llash uchun o’rganilishini talab qiladi. 20-30 yillarda  ijtimoiy pedagogik tarbiyaning 
asosiy yo’nalishlari quyidagilar bo’lgan: 

  savodsizlikni bartaraf etish (ayniqsa ayollarda); 

 
mehnat tarbiyasi va ta’limni yo’lga qo’yish; 

  maktab-internatlarni yaratish; 

 
ta’limni ishlab chiqarish mehnati bilan birlashtirish. 

---

 
161 
O’rganilayotgan  davrda  nafaqat  o’quv  yilida  balki  ta’tillarda  ham  “yozgi  maktab” 
nomi ostida o’tkaziladigan darsdan tashqari o’qish ham rivojlana boshladi. Ilk maktabdan 
tashqari  bolalar  muassasalari-kutubxona-qiroatxonalar,  maktab-teatr  jamoalari  paydo 
bo’la  boshladi.  XX  asrning  30-yillarda  maktabdan  tashqari  bolalar  texnik  va  qishloq 
xo’jaligi  stansiyalari,  klublari,  kutubxona  va  teatrlari  faoliyat  yuritdi.  Turli  maktab 
to’garaklari  yoshlarning  ijodini  rivojlantirish  vositasi    sifatida  bo’sh  vaqtlarini  maroqli 
o’tkazishi  uchun  tashkil  qilindi.  Aynan  shu  davrda  pedagogik  faoliyatini  boshlagan 
o’zbek shoiri G`.G`ulomni (1903-1966) tilga olmay iloj yo’q. 1918 yildan G`.G`ulom ilk 
o’zbek  maktab-internatlarining  ochilishida  faol  ishtirok  etgan  va  1943  yilgacha  bu 
maktablarda  dars  bergan.  Uning  faoliyati  bir  qator    ijtimoiy  pedagogik  vazifalardan-
savodsizlikka  qarshi  kurash,  kattalar  uchun  kechki  kurslarni  tashkil  qilish,  ta’lim 
berishning  ilg’or  usullarining  qo’llanishi,  o’quvchilarning  mustaqil  badiiy  faoliyatiga 
rahbarlik,  o’quvchilarda  kasb,  mehnatga  qiziqish  uyg’otishdan  iborat  edi.  G`.G`ulom 
oilaviy tarbiyaga katta e’tibor bergan va bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiy yuksalishi ota-
onaga bog’liq ekanligini dalillar bilanasoslangan..