O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

parta va doskalar yasadi. U o’z maktablari uchun 4 qismdan iborat: 
 1.   «Adabiyot yoxud milliy she`rlar» (1912y) 
2.   «Birinchi muallim» (1912y) 
3.   «Turkiy guliston yohud axloq» (1913y) 
4.   «Ikkinchi muallim» (1915y) 
5.   «Maktab gulistoni» (1917y) 
 Kabi  darslik  va  o’qtish  kitoblari  yaratdi.  A.  Avloniyning  pedagogikaga  oid  asarlari  orasida 
«Turkiy guliston yoxud axloq» asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqqiyotini o’rganish 
sohasida katta ahamiyatga moliqdir. 
O’zbek pedagogikasi tarixida  A.  Avloniy  birnchi  marta pedagogika  «Peologiya»,  ya`ni  bola 
tarbiyasining fani demakdir» deb ta`rif berdi. Bunday ta`rif Avloniyning pedagogika fanini yaxshi 
bilganligidan dalolat beradi. U bola tarbiyasini nisbiy ravishda qo’yidagi to’rt bo’limga ajratadi: 
  
1.    «Tarbiyaning zamoni» 
2.    «Badan tarbiyasi» 
3.    «Fikr tarbiyasi» 
4.    «Axloq tarbiyasi» 
 «Tarbiyaning zamoni»  bo’limida tarbiyani  yoshlikdan  berish zarurligini,  bu  ishga  hammani: 
ota- ona, muallim,  hukumat va  boshqalarning kirishishi   kerakligini ta`kidlaydi.  A.  Avloniy  badan 
tarbiyasi  masalasida  bolani  sog’lom  qilib  o’stirishda  ota-  onalarga  murojaat  qilsa,  bolani  fikr 
tomondan tarbiyalashda o’qituvchilarning faoliyatlariga alohida e`tibor beradi. 
Bolalarda fikrlash qobiliyatini o’stirish va bu tarbiya bilan muntazam shug’ullanish benihoya 
zarur  va  muqaddas  bir  vazifa.  Binobarin,  u  muallimlarning  «diqqatlariga  suyalgan,  vijdonlariga 
yuklangan  muqaddas  bir  fazifadir...Negaki  fikrning  quvvati  ziynati,  kengligiga,  muallimning 
tarbiyasiga bog’liqdir». 
Buyuk rus pedagogi K. D. Ushinskiy ham o’qituvchining mehnatini va uning tarbiyalanuvchi 
shaxsga ta`sirini yuqori baholadi. Ushinskiy Rossiyada o’qituvchilar tayyorlash tizimini birinchi bor 
ishlab chiqdi. 
Ushinskiy  pedagogning  ishi  boshqa  ishlarga  qaraganda  ko’proq  doimo  g’ayratlanish  va 
zavqlanishni  talab  qiladi:  bu  ish  tashqi  tomonidan  bir  turda  bo’lib  ko’rinadi,  uning  tezda  ko’zga 

---

ko’rinmaydi.  Bu  yoshda  katta  xavf  bor,  yil  sayin  bir  xil  narsadan  ta`lim  beraverish  natijasida  « 
o’rganib qolib, ta`limni mexanik suratda olib borishi mumkin». Ushinskiy o’qituvchini bu xavfdan 
ehtiyot  bo’lishga  va  hamisha  ilgariga  qarab  siljishga  chaqirdi.  Tashqaridan  qaraganda  maktab 
o’qituvchisining roli oddiy va sodda, biroq u o’z mehnatining yuksak ijtimoiy roli oddiy va sodda, 
biroq  u  o’z  mehnatining  yuksak  ijtimoiy  ahamiyatini  tushunishi  lozim.  Ushinskiy  jamiyatdan 
o’qituvchilarga zo’r hurmat va g’amxo’rlik bilan qarashni, hamisha e`tibor berishni talab qiladi. 
  
O’qituvchi biror fanning o’qituvchisigina bo’lmasdan, balki tarbiyachi ham bo’lishi kerak: 
o’z  kasbini  sevishi,  tarbiya,  ishiga  zo’r  ma`suliyat  tuyg’usi  bilan  qarashi;  u  ma`lumotli  kishi 
bo’lishi,  pedagogika  bilan  psixologiyani  bilishi,  pedagogik  mahoratga,  pedagogik  odobga  ega 
bo’lishi lozim. 
  
A.S.Makarenko  o’z  bilim,  talant  va  jo’shqin  faoliyati  bilan  pedagogika  tarixida  chuqur  iz 
qoldirdi.  U  bir  necha  pedagogik  va  publitsistik  asarlar  yozdi.  Uning  «Pedagogik  poema», 
«Minoradagi  bayroqlari»,  «O’ttizinchi  yillar  marshi»,  «Ota-  onalar  kitobi»,  «Bolalar  tarbiyasi 
to’g’risida lektsiyalar», «Ta`lim- tarbiya», tajribasidan ba`zi xulosalar kabi asarlari uni o’ziga  xos 
tarbiya maktabi yaratgan mahoratli pedagog va adib sifatida tanitdi. 
 O’qituvchining pedagogik- psixologik xususiyatlari va shaxsiy fazilatlarini chuqur o’rganish 
ishlari XX asrning 30-40 yillarida keng yo’lga qo’yila boshlandi. 
XX  asrning  70-80  yillarida  pedagogika  va  psixologiya  fanlarida  o’qituvchining  kasbiy 
tayyorgarligiga,  layoqatiga,  shuningdek,  shaxsiy  sifatlarini  shakllantirish  masalasiga  oid  tadqiqot 
ishlarining  ko’lami  keskin  ravishda  ortdi.  O’qituvchining  xarakter  xislatlari  ,  pedagogik 
qobiliyatlari, uning ixtisosiy ko’nikma va malakalari, unda tarbiyachilik mahoratini tarkib toptirish 
shartlari  o’rganilmoqda.  Kasbiy  tayyorgarlikka  oid  tadqiqotlarda  o’qituvchilarda  o’qituvchilik 
kasbiga  qiziqishning  uyg’onishi,  o’quvchi  va  talabalarda  pedagogik  yo’nalishini  tarkib  toptirish, 
tarbiya  jaroyoning  ilmiy-  nazariy  muammolari,  o’qituvchilik  mahoratini  egallashning  psixologik 
manbalari,  pedagogik  qobiliyatlarni  rivojlanish  xususiyatlari,  o’qituvchi  bilan  o’quvchining 
hamkorlik faoliyati, pedagogik muloqotning psixologik asoslari ochib berilmoqda. 
Bu  sohaning  yirik  tadqiqiotchilari  qatoriga  I.V.Straxov,  N.V.Kuz’mina,  I.A.  SHcherbakov, 
F.I.Gonobolin,  V.A.Slastenin,  S.R.Rajabov,  M.O.Ochilov,  M.G.Davletshin,  R.Z.Gaynutdinov,  va 
boshqalarni kiritish mumkin.  
Rus psixologii I.V.Straxov «Pedagogik takt psixologiyasi» nomli asarida o’qituvchining odobi 
masalasini tadqiq qilib bergan. 
Rus olimasi N.V.Kuz’mina o’qituvchilik faoliyatida pedagogik qobiliyatlarning roli va ularni 
tarkib  toptirishga  oid  qator  ilmiy  tadqiqot  ishlari  olib  borgan.  A.I.SHcherbakov  pedagogik 
faoliyatida mahorat juda muhim o’rin egallashini ta`kidlab, o’qituvchining shaxsiy fazilatlari, uning 
bilimlari, amaliy ko’nikma va malakalari o’zaro birlashib pedagogik  mahoratini vujudga keltiradi, 
deydi.  Pedagogik  mahoratinining  shakllanishi  o’qituvchi  shaxsini  takomillashish   jaroyoni  bilan 
uzviy bog’liqdir. 
Yirik o’zbek olimi S.R. Rajabov butun umr va faoliyatini o’qituvchi shaxsini tadqiq qilishga, 
o’qituvchilar  tayyorlashni  takomillashtirishga  bo’lg’usi  muallimlarni  sharqona  tarbiyalashga 
bag’ishlangan. 
O’zbek olimi M.O. Ochilovning ko’p yillik tadqiqoti ichida o’qituvchi  shaxsini shakllantirish 
markaziy o’rinni egallaydi.  
 O’qituvchining  faoliyati.   O’qituvchining  asosiy  vazifalari  va  uning  shaxsiga  qo’yiladigan 
talablar.  «Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi»  g’oyalarini  amaliyotga  tadbiq etish  Respublika  ta`lim 
tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta`minlash, ta`lim muassasalarida faoliyat olib 
borayotgan  o’qituvchi,  tarbiyachi,  ishlab  chiqarish  ustalarining  ma`naviy  qiyofasi  hamda  kasbiy 
mahoratlariga ham bog’liqdir. 
SHaxsni  tarbiyalash  ishi  nihoyatda  murakkab  faoliyat  jarayoni  bo’lib,  juda  qadimdan  ushbu 
faoliyatga  jamiyatning  etuk  kishilari  jalb  etilgandir.  Mazkur  holat  yosh  avlod  tarbiyasi,  uning 

---

tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim 
ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. 
O’zbekiston Respublikasida o’qituvchi kadrlarning ma`naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda 
kasbiy  mahoratiga  nisbatan  jiddiy  talablar  qo’ymoqda.  CHunonchi,  bu  borada  O’zbekiston 
Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimov  quyidagilarni  qayd etadi:  «Tarbiyachi  – ustoz  bo’lish  uchun, 
boshqalarning  aql-idrokini  o’stirish,  ma`rifat  ziyosidan  bahramand  qilish,  haqiqiy  vatanparvar, 
haqiqiy  fuqaro  etib  etishtirish  uchun,  eng  avvalo,  tarbiyachining  ana  shunday  yuksak  talablarga 
javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo’lishi kerak»
1
. 
YUqorida  qayd  etilgan  fikrlardan  bugungi  kun  o’qituvchisi  shaxsiga  nisbatan  qo’yilayotgan 
talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o’qituvchi qanday bo’lishi zarur? 
O’qituvchi  (pedagog)  pedagogik,  psixologik  va  mutaxassislik  yo’nalishlari  bo’yicha  maxsus 
ma`lumot,  kasbiy  tayyorgarlik,  yuksak  axloqiy  fazilatlarga  ega  hamda  ta`lim  muassasalarida 
faoliyat ko’rsatuvchi shaxs sanaladi.  
O’zbekiston  Respublikasining  «Ta`lim  to’g’risida»gi  Qonunining  5-moddasi  3-bandiga 
muvofiq ta`lim muassasalarida sudlangan shaxslarning pedagogik faoliyat bilan shug’ullanishlariga 
yo’l qo’yilmaydi. 
Bizning  nazarimizda, zamonaviy  o’qituvchi-bakalavr  qiyofasida  quyidagi  fazilatlar  namoyon 
bo’la  olishi  kerak  (so’z  yuritilayotgan  sifatlar  mohiyatan  o’qituvchi-bakalavr  tomonidan  amalga 
oshirilishi zarur bo’lgan vazifa, burch va mas`uliyatlarini ifodalaydi): 
1.  O’qituvchi  jamiyat  ijtimoiy  hayotida  ro’y  berayotgan  o’zgarishlar,  olib  borilayotgan 
ijtimoiy  islohotlar  mohiyatini  chuqur  anglab  etishi  hamda  bu  borada  o’quvchilarga  to’g’ri,  asosli 
ma`lumotlarni bera olishi lozim. 
2.Zamonaviy  o’qituvchining  ilm-fan,  texnika  va  texnologiya  yangiliklari  va  yutuqlaridan 
xabardor bo’lishi talab etiladi. 
3.O’qituvchi  o’z  mutaxassisligi  bo’yicha  chuqur,  puxta  bilimga  ega  bo’lishi,  o’z  ustida 
tinimsiz izlanishi lozim. 
4.O’qituvchi  pedagogika  va  psixologiya  fanlari  asoslarini  puxta  bilish,  ta`lim-tarbiya 
jarayonida o’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat tashkil 
etishi kerak. 
5.O’qituvchi  ta`lim-tarbiya  jarayonida  eng  samarali  shakl,  metod  va  vositalardan  unumli 
foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lmog’i lozim. 
6.O’qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lishi shart. 
7.O’qituvchi  yuksak  darajadagi  pedagogik  mahorat,  chunonchi,  kommunikativlik  layoqati, 
pedagogik texnika (nutq, yuz, qo’l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari 
chuqur o’zlashtirib olishga erishishlari lozim.    
8.O’qituvchi nutq madaniyatiga ega bo’lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni o’zida 
aks ettira olishi kerak: 
a) nutqning to’g’riligi; 
b) nutqning aniqligi; 
v) nutqning ifodaviyligi; 
g) nutqning sofligi (uning turli sheva so’zlaridan holi bo’lib, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); 
jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos so’zlar); varvarizm (muayyan millat tilida 
bayon etilayotgan nutqda o’zga millatlarga xos so’zlarni noo’rin qo’llanilishi); vul’garizm (haqorat 
qilish, so’kishda qo’llaniladigan so’zlar) hamda kontselyarizm (o’rni bo’lmagan vaziyatlarda rasmiy 
so’zlardan  foydalanish)  so’zlardan  holi  bo’lishi,  o’qituvchining  nutqi  sodda,  ravon  va  tushunarli 
bo’lishi kerak; 
d) nutqning ravonligi; 
j) nutqning boyligi (hikmatli so’zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko’chirma gaplardan 
o’rinli va samarali foydalana olish). 
9.   O’qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, bejirim kiyinishi), ta`lim-tarbiya jarayonida 
o’quvchining  diqqatini  tez  jalb  etuvchi  turli  xil  bezaklar  (oltin,  kumush  taqinchoqlar)dan 

---

foydalanmasligi,  fasl,  yosh,  gavda  tuzilishi,  yuz  qiyofasi,  hatto,  soch  rangi  va  turmagiga  muvofiq 
ravishda kiyinishni o’zlashtirishga erishishi. 
10.        O’qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o’rnak bo’la olishi lozim. 
O’qituvchi  pedagogik  muloqot  jarayonining  faol  ishtirokchisi  sifatida  o’zida  bir  qator 
sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. CHunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni 
to’g’ri  baholay  oladigan,  mavjud  ziddiyatlarni  barataraf  etishning  uddasidan  chiqa  olishi  zarur. 
O’quvchi,  ota-onalar  hamda  hamkasblari  bilan  mulohot  jarayonida  fikrini  aniq  va  to’la  bayon 
etilishiga  ahamiyat  qaratishi  maqsadga  muvofiq.  Ular  bilan  munosabat  jarayonida  so’zni  salbiy 
holatlar  haqidagi  dalillarni  keltirishdan  emas,  aksincha,  o’quvchi  (yoki  hamkasbi,  ota-onalar)ning 
muvaffaqiyatlarini  e`tirof  etishi,  ularning  yanada  boyishiga  ishonch  bildirishi  u  bilan  tillasha 
olishiga  imkon  beradi.  Muloqot  jarayonida  o’qituvchining  so’zlaridan  suhbatdoshiga  nisbatan 
xayrihohlik,  samimiylik,  do’stona  munosabat  sezilib  turishi,  shuningdek,  imkon  qadar  ko’tarinki 
kayfiyatda bo’lishi zarur. 
O’qituvchi  shaxsining  mazkur  talablarga  muvofiq  keluvchi  qiyofasi  uning  o’quvchilar, 
hamkasblar hamda ota-onalar o’rtasida obro’-e`tibor qozonishini ta`minlaydi. 
Pedagogik qobiliyatlar, deb ataladigan qobiliyatlar shaxsning aqliy tomonini ham, emotsional- 
irodaviy tomonini ham xarakterlab beradi. Bu sifatlarning hammasi biri- biri bilan hosil qiladi. 
    Psixologiyada qobiliyatlarga shunday ta`rif beriladi: 
Qobiliyatlar-  shaxsning  mazkur  faoliyatini  muvaffaqiyatli  amalga  oshirish  sharti 
hisoblangan  va  buning  uchun  zarur  bilim,  ko’nikma  va  malakalarni  egallash   dinamikasida 
yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo’ladigan individiual- psixologik xususiyatdir. 
  
Pedagogik  psixologiyada  o’qituvchilik  faoliyatida  pedagogik  qobiliyatlarning  tutgan  o’rnini 
ilmiy izohlab berishga oid samarali tadqiqotlar olib boriladi. 
Yirik  psixolog  S.L.Rubinshteyn  ta`kidlab  o’tganidek,  pedagogik  jaroyon  o’qituvchi- 
tarbiyachining  faoliyati  tariqasida  rivojlanuvchi  bola  shaxsini  shakllantiradi,  bu  esa  pedagogning 
o’quvchi  faoliyatiga  naqadar  rahbarlik  qilishga  yoki  aksincha,  unga  ehtiyoj  sezmasligiga  bog’liq. 
Bola  shaxsning  rivojlanishida  o’qituvchining  roli  benihoya  muhimdir,  chunki  u  ta`lim  va  tarbiya 
jaroyoning  tashkilotchisi  vazifasini   bajaradi.  SHu  bois,  hozirgi  sharoitda  o’qituvchining 
tashkilotchilik  qobiliyatiga  nisbatan  yuksak  talab  qo’yiladi,  shuning  uchun  ijtimoiy-  tarixiy 
tajribalarning boyligi ehtiyojlar ko’lamini ortishiga bevosita bog’liq. 
70-80  yillarda  o’qituvchining  xarakter  xislatlari,  pedagogik  qobiliyatlari,  unda  tarbiyachilik 
mahoratini tarkib toptirish shartlari chuqur o’rganildi. 
Jumladan,  rus  olimasi  N.V.Kuz’mina  o’qituvchilik  faoliyatida  pedagogik  qobiliyatlarning 
o’rni va ularni tarkib toptirishga oid qator ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan. U o’z tadqiqotlarida 
pedagogik qobiliyatlarni. 
    Gnostik (bilishga oid) 
    Proektiv (oldindan rejalashtirishga qaratilgan) 
Konstruktiv, tashkiliy va kommunikativ turlarga ajratib ularning, har biriga chuqur psixologik 
tasnif  bildiradi.  N.V.Kuz’mina  pedagogik  qobiliyatning  muhim  alomatlari  qatoriga 
kuzatuvchanlikni  ham  kiritadi,  o’qituvchining  bu  hislari  o’quvchining  ichki  kechinmalari,  his- 
tuyg’ulari kabi omillarni aniqlashga xizmat qiladi. 
  
O’qituvchida  kuzatuvchanlikning  paydo  bo’lishi  natijasida  u  diagnostik  sifatni  vujudga 
keltiradi. 
Tadqiqotchi  A.I. SHcherbakov  fikriga ko’ra, pedagogik  faoliyat- bu o’qituvchi oldiga  jiddiy 
talablar  qo’yadigan  murakkab  psixologik  aktdir.  Pedagogik  faoliyat  o’qituvchini  chuqur  va  puxta 
bilimga, pedagogik qobiliyatiga, mustahkam xarakterga, yuksak ma`naviyatga ega bo’lishini taqazo 
qiladi.  I.A.SHcherbakov  o’qituvchi  shaxsi  6  ta  kasbiy-  tarkibiy  qismdan  iborat  ekanligini 
ta`kidlaydi: 
1.YUksak saviyadagi bilim va madaniyat 

---

2.Yo’nalishning aniq ifodalanganligi. 
3.YUksak axloqiy hislarning mavjudligi. 
4.YUqori darajada yuzaga keluvchi faollik va barqaror mustaqillik. 
5.Qat`iy va silliq xarakter. 
6.Pedagogik qobiliyatlar. 
Yirik olim F.N.Gonobolin pedagogik qobiliyatlarni quyidagi turlarga ajratishni taklif etadi: 
  
1.Didaktik qobiliyatlar. 
2.Akademik qobiliyatlar. 
3.Pertseptiv qobiliyatlar. 
4.Nutq qobiliyatlari. 
5.Tashkilotchilik qobiliyati. 
6.Avtoritar qobiliyatlar. 
7.Kommunikativ qobiliyatlar. 
8.Pedagogik xayolot. 
9.Diqqatni taqsimlash qobiliyati. 
F.N.Gonobolin pedagogik qobiliyatlarni tarkib toptirish bosqchilari, xususiyatlari va xossalari 
to’g’risida  mukammal  ma`lumotlar  beradi.  Ta`lim  va  tarbiya  jaroyonini  takomillashtirishda 
pedagogik qobiliyatlarning roli tajriba materiallariga asoslanib sharhlab beriladi. 
Yirik  o’zbek  olimi  S.R.  Rajabov  va  uning  yuzlab  shogirdlarning  ishlari  ham  o’qituvchining 
pedagogik va psixologik xususiyatlarini o’rganishiga. 
Pedagogika  va  psixologiya  sohasida  olib  borilgan  ilmiy  tadqiqotlarga  asoslanib,  bizningcha, 
o’qituvchining pedagogik qobiliyatlarini qo’yidagicha klassifikatsiya qilish mumkin. 
     1.  Didaktik  qobiliyat-  bu  oson  yo’l  bilan  murakkab  bilimlarni  o’quvchilarga  tushuntira 
olishdir.. Bunda o’qituvchining o’quv materialini o’quvchilarga tushunarli qilib bayon etishi, mavzu 
yoki muammoni ularga aniq va tushunarli qilib aytib berishi, o’quvchilarda mustaqil ravishda faol 
fikrlashga  qiziqish  uyg’ota  olishi  ko’zda  tutiladi.  O’qituvchi  zarurat  tug’ilgan  hollarda  o’quv 
materialini o’zgartira, soddalashtira oladi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, tushunarsiz, 
noaniq narsani tushunarli qila oladi. 
2.    Akademik qobiliyat- barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimlarga ega bo’lishlik. Bunday 
qobiliyatlarga ega bo’lgan o’qituvchi o’z fanini o’quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va 
chukurroq  biladi,  o’z  fani  sohasidagi  yangiliklarni  kuzatib  boradi.  Fan-  texnika,  ijtimoiy-  siyosiy 
hayotga doir qiziqishlari bilan ko’p narsalarni o’rganib boradi. 
3.     Pertseptiv  qobiliyat-  qisqa  daqiqalarda  o’quvchilar  holatini  idrok  qila  olish  fazilati,  bu 
o’quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, o’quvchi shaxsini va uning 
vaqtinchalik  ruhiy  holatlarini  juda  yaxshi  tushuna  bilish  bilan  bog’liq  bo’lgan  psixologik 
kuzatuvchanlikdir.  Bunday  o’qituvchi  kichkinagina  alomatlar,  uncha  katta  bo’lmagan  tashki 
belgilar asosida o’quvchi ruhiyatdagi ko’z ilg’amas o’zgarishlarni ham fahmlab oladi. 
4.     Nutqiy  qobiliyat-  ixcham,  ma`noli,  oxangdor,  muayyan  ritm,  temp,  chastotaga  ega 
bo’lgan nutq; shuningdek, o’qituvchi nutqining jarangdorligi, uning pauza, mantiqiy urg’uga rioya 
qilishi  .  Qobiliyatli  o’qituvchining  nutqi  darsda  hamisha  o’quvchilarga  qaratilgan  bo’ladi. 
O’qituvchi  yangi  materialni  tushuntirayotgan,  o’quvchining  javobini  tahlil  qilayotgan, 
ma`qullayotgan yoki qoralayotgan bo’lsa ham uning nutqi hamisha o’zining ichki kuchi, ishonchi, 
o’zi  gapirayotgan  narsaga  karatilganligi  bilan  ajralib  turadi.  Fikrlar  ifodasi  o’quvchi   uchun  aniq, 
soda, tushunarli bo’ladi. 
5.     Tashkilotchilik  qobiliyati-  sinf-  guruhi  yoki  jamoani  uyushtirish  va  uni  boshqarish 
iste`dodi. Tashkilotchilik o’quvchilarni xilma- xil faoliyat turiga jalb qilish uchun asos hisoblanadi. 
Bu  qobiliyat,  birinchidan  o’quvchilar  jamoasini  uyushtirish,  muhim  vazifalarni  hal  etishga 
ruhlantirish bo’lsa,ikkinchidan, o’z shaxsiy ishini to’g’ri uyushtirish qobiliyatidir. 
6.       Obro’ga  ega  bo’lishlik  qobiliyati-  o’zining  shaxsiy  xususiyati,  bilimdonligi,  aql- 
farosatli,  mustahkam  irodasi  bilan  obro’  orttirish  uquvchanligi.  Fanda  bu  qobiliyat  turi-  avtoritar 
qobiliyat,  deb  ham  yuritiladi.  Obro’ga  ega  bo’lish  o’qituvchi  shaxsiy  sifatlarning  butun  bir 

---

kompleksiga,  chunonchi,  uning  irodaviy  sifatlariga  (  dadililigi,  chidamliligi,  qat`iyligi,  talab 
talabchaligi  va  xakazo)  shuningdek,  o’quvchilarga  ta`lim  hamda  tarbiya  berish  ma`suliyatini  his 
etishga, bu ishonchni o’quvchilarga ham etkaza olishiga bog’liq bo’ladi. 
       Qaysi o’qituvchi hurmatga sazovar? 
1.  O’qituvchimizning zo’rlamas –        1. O’zi yaxshi odam-u lekin 
  Juda yumshoq-da, uni  
Dan va baqirmasdan talab kila  aldash xech gap emas. 
Olishdek ajoyib xislati bor. 
2.Biz uni qattiqo’l va talabchan 2. Uning qanday odam      
Bo’lganligi uchun juda yaxshi ko’ramiz, u    ekanligini tushunib bo’l 
 maydi:  bir qarasang qatti     qqo’l,  bir qarasang hech Hamisha osoyishtalik    va  muloyimlik    
narsa talab qilmaydi. Bilan talab qiladi, biroq 
3. Biz P.I ning ketganidan  Juda xursandmiz.U bizni Baqirib-chaqirib, buyruk  Berishlar bilan 
qo’lga  olmoqchi    SHunday  ta`sir  etadiki,  unga    edi,  ammo  unga  majburan  quloq  solmay  ilojing 
yo’q.   CHidayotganimizni bilmasdi. 
3.Ximiya o’qituvchimiz hamisha 
Xotirjam o’zini tutgan odam va 
SHu xislati bilan butun sinfga 
qattiq ta`sir ko’rsatadi. 
4.Biologiya o’qituvchisining obro’yini 
saqlamay ko’r-chi 
Har qanday sharoitda ham u o’z 
Obro’sining saqlanishiga 
Erishadi. 
7.         Kommunikativ  qobiliyatlar-  muomala  va  mulokot  o’rnata  olish,  bolalarga  arlashish 
qobiliyati, o’quvchilarga to’g’ri yondoshish yo’lini topa olish, ular bilan pedagogik nuqati nazardan 
samarali o’zaro munosabatlar o’rnata bilish, pedagogik nazokatning mavjudligi. 
8.         Psixologik  tashxis  (diagnoz)  qobiliyati-   isnonning  kelajagini  oqilona   tasavvur 
qilishdan  iborat  bashorati.  Bu  o’z  harakatlarning  oqibatlarini  oldindan  ko’rishda,  o’quvchining 
kelgusida  qanday  odam  bo’lishi  xakidagi  tasavvur  bilan  bog’liq  bo’lgan  shaxsni  tarbiyalab 
etishtirishda, tarbiyalanuvchining qanday fazilatlarning taraqqiy etishini oldindan aytib bera olishda 
ifodalanadigan maxsus qobiliyat. Bu qobiliyat pedagogik optimizga tarbiyaning qudratiga, odamga 
ishonish bog’liq bo’ladi. 
9.         Diqqatni  taqsimlash  qobiliyati-  bir  necha  ob`ektlarga  bir  davrning  o’zida  o’z 
munosabatini  bildirish.  O’quvchi,  o’qituvchi  uchun  diqqatning  barcha  xususiyatlari-  xajmi,  uning 
kuchi, ko’chuvchanligi, idora qilina olishi va ishga solinishning taraqqiy etgan bo’lishi muhimdir. 
    Qobiliyatli, tajribali o’qituvchini materialni bayon qilish mazmunini va shaklini, o’z fikrini 
( yoki o’quvchi fikrini) diqqat bilan kuzatadi, ayni vaqtda barcha o’quvchilarni o’z diqqat-e`tiborida 
tutadi,  toliqish,  e`tiborsizlik,  tushunmaslik  alomatlarini  hushyorlik  bilan  kuzatib  boradi,  barcha 
intizom buzilish hollarini e`tibordan qochirmaydi, nihoyat o’z shaxsiy xatti- xaraktlarini ( mimikasi, 
pantomimikasi, yurish- turishni) ham kuzatib boradi. 
Tajribasiz  o’qituvchi  ko’pincha  mavzuni  bayon  etilishga  berilib  ketib  shu  vaqt  ichida 
o’quvchilarni  e`tibordan  chetda  qoldiradi,  nazorat  qilmay  qo’yadi,  bordi-yu,  o’quvchilarni  diqqat 
bilan kuzatishga harakat qilsa, bayon qilish kalavasini yo’qotib qo’yadi. 
10.        Konstruktiv  qobiliyat-  o’quv-  tarbiya  ishlarini  rejalashtirish  va  natijasini  oldindan 
aytish qobiliyati. Bu qobiliyat o’quvchi shaxsning rivojini loyihalashga, o’quv- tarbiya mazmunini, 
shuningdek, o’quvchilar bilan ishlash metodlarini tanlab olishga imkon beradi. 
11.       Gnostik qobiliyat- tadqiqotga layoqatlilik bo’lib, o’z faoliyatini, bu faoliyat jaroyonini 
va  uning  natijalarini  tekshirish  hamda  o’rganish  natijalariga  muvofiq  faoliyatni  qayta  qurish 
qobiliyatidir. 
  

---

12.        iliyat  o’quvchi  shaxsning  rivojini  loyihalashga,  o’quv-  tarbiya  mazmunini, 
shuningdek, o’quvchilar bilan ishlash metodlarini tanlab olishga imkon beradi. 
13.       Gnostik qobiliyat- tadqiqotga layoqatlilik bo’lib, o’z faoliyatini, bu faoliyat jaroyonini 
va  uning  natijalarini  tekshirish  hamda  o’rganish  natijalariga  muvofiq  faoliyatni  qayta  qurish 
qobiliyatidir. 
  
SHuningdek  zamonaviy  o’qituvchi  o’zida  aqli  donishlik  qobiliyati,  iymon-  e`tiqodga, 
faol  hayotiy  pozitsiyaga  yo’naltirish  qobiliyati  va  tashabbusga,  ijodga  ilhomlantirish  kabi  
qobiliyatlari bo’lishi zarurligi ko’zda tutilmoqda. 
Pedagogik  qobiliyatlarni  har  tomonlama  o’rganish  qobiliyatlar  shaxsning  aql-idroki,  his- 
tuyg’usi va iroda sifatlarning namoyon bo’lishidan iborat ekanligini ko’rsatadi. 
Pedagogik  qobiliyatlar  umumiy  qobiliyat:  masalan,  adabiy  va  ilmiy  ijod  qilish,  loyihalash, 
qobiliyatlari  bilan  bog’langan.  Ular  o’qituvchi  faoliyatining  samaradorligini  oshiradi.  Bunday 
o’qituvchilar  o’z  o’quvchilarini  (talabalarni)   ana  shu  faoliyatga  jalb  qila  borib,  ularga  ta`lim  va 
tarbiya berishda katta muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. 
Pedagogik  qobiliyatlar  xarakter  xislatlari  bilan  bog’langan.  Uyushqoqlik,  qat`iylik, 
haqqoniylik  pedagogik  faoliyat  darajasining  ortirishga  olib  keladi,  aksincha,  uyushmaganlik, 
ko’ngilchanlik, adolatsizlik pedagog faoliyati natiajalarini pasaytiradi. 
Har  bir  o’qituvchi  o’ziga  xos  individiual-  psixologik  xislatlarga  ega  bo’ladilar.  Ulardan 
ba`zilari  harakatchanroq,  boshqalari  sustkashroq,   ba`zilari  qattiqo’lroq,  boshqalari  yumshoqroq 
bo’ladilar.  Bu  xususiyatlarning  hammasi  juda  yaxshi  xususiyatlar  bo’lib,  ulardan  foydalanishning 
ahamiyati  katta.  Bundan  o’qituvchiga  his-  tuyg’ular,  emotsiyalar  yot  narsa  bo’lishi  kerak,  degan 
ma`no  kelib  chiqmaydi,  aksincha  u  quvonishni  ham,  g’azablanishi  ham,  qayg’uga  tushishi  ham, 
xafa  bo’lishi  ham  mumkin  va  lozim.  Bu  erda  gap  o’qituvchining  qandaydir  bir  anjozadagi 
(qolipdagi) shaxsga barovlashtirish zarurligi to’g’risida emas, balki uning o’z individual sifatlaridan 
ustalik  bilan  foydalanishi,  o’zida  shaxsning  zarur  xislatlarni  tarkib  toptirishi,  o’z  kamchiliklariga 
barham berishi to’g’risida boradi. 
Pedagogik  mahoratni  egallash  yo’llari.  O’qituvchi  barkamol  avlodni  tarbiyalash  jarayonida 
ishtirok  etar  ekan,  nafaqat  ma`naviy-axloqiy  madaniyati  bilan  atrofdagilarga  o’rnak  bo’lishi,  shu 
bilan  birga,  pedagogik  mahoratini  namoyon  eta  olishi,  etuk  pedagog  sifatida  malakali  kadrlarni 
tayyorlash ishiga o’zining munosib hissasini qo’shishi zarur.  
Pedagogik  mahorat  –  yuksak  pedagogik  tafakkur,  ta`lim-tarbiya  jarayoniga  ongli,  ijodiy 
yondashuv, metodik bilimlarni samarali qo’llay olish qobiliyati bo’lib, u doimiy ravishda pedagogik 
bilimlarni  oshirib  borish,  yangiliklardan  xabardor  bo’lish,  ilg’or  texnologiyalarni  o’zlashtirish 
asosida  tarkib  topadi.  YOsh,  shuningdek,  ta`lim  muassasasida  bir  necha  yillik  mehnat  stajiga  ega 
bo’lgan  o’qituvchilarning  pedagogik  mahoratga  ega  bo’lishlari  o’zini  kasbiy  jihatdan 
takomillashtirish yo’lida bir qator shartlarga amal qilishi hisobiga ta`minlanadi. Ular quyidagilardan 
iborat: 
1.    Mustaqil  o’qib-o’rganish  (pedagogika  fanida  ro’y  berayotgan  yangiliklar  haqida 
ma`lumotlarni  beruvchi  yangi  adabiyotlar,  Internet  materiallari,  vaqtli  matbuot  sahifalarida  chop 
etilayotgan  ma`lumotlar,  shuningdek,  ilg’or  texnologiyalar  bilan  tanishib  borish,  ularda  ilgari 
surilayotgan g’oyalarni umumlashtirish, xulosalash asosida mustaqil loyihalarni tayyorlash). 
2.    Hamkasb  tajribali  o’qituvchilar  faoliyatini  o’rganish  (ta`lim  muassasasidan  chetga 
chiqmagan  holda  tashkil  etilib,  vaqt,  shuningdek,  iqtisodiy  nuqtai  nazardan  samarali  sanaladi. 
Tajribali  o’qituvchilar  faoliyatini  o’rganish  ular  tomonidan  tashkil  etilayotgan  mashg’ulotlarni 
kuzatish,  tahlil  qilish  asosida  amalga  oshiriladi.  Bu  borada  olingan  taassurotlarni  umumlashtirish 
asosida xulosa chiqarish maqsadga muvofiqdir). 
3.    Pedagog  xodimlarni  qayta  tayyorlash  va  malakasini  oshirish  kurs  (institut)larida  kasbiy 
malakalarini oshirish. 
4.    Doimiy  ravishda  ilmiy  anjumanlar  (nazariy  va  amaliy  konferentsiya  hamda  seminarlar, 
pedagogik o’qish hamda treninglar)da faol ishtirok etish. 

---

5.    Respublika  hamda  rivojlangan  xorijiy  mamlakatlarning  etakchi  ta`lim  muassasalarida 
ularning ish tajribalarini o’rganish (stajirovka). 
Ayni  vaqtda  respublikada  «Ustoz»  jamg’armasining  homiyligida  ta`lim  muassasalarining 
o’qituvchilar  rivojlangan  xorijiy  mamlakatlarda  bo’lib,  ularning  ta`lim  tizimi  va  ish  tajribalarni 
o’rganmoqdalar.  
Pedagogik mahoratni egallashda guruhli va ommaviy tadbirlarda ishtirok etish ijobiy natijalar 
beradi.  Binobarin,  bunday  muhitda  o’zaro  fikr  almashish,  shaxsiy  mulohazalarni  boshqalar 
tomonidan  bildirilayotgan  qarashlar  bilan  taqqoslab,  ularning  to’g’riligi,  haqqoniyligiga  ishonch 
hosil  qilish,  mavjud  bilimlarni  yanada  boyitish,  xato  yoki  kamchiliklarni  aniqlash  hamda  ularni 
barataraf etish yo’llarini topish imkoniyati mavjud. 
Pedagogik mahoratga ega bo’lish ta`lim-tarbiya samaradorligini ta`minlash garovi bo’libgina 
qolmay,  ayni  vaqtda  o’qituvchining  jamoadagi  obro’-e`tiborini  ham  oshiradi,  o’quvchilarga  unga 
nisbatan hurmat yuzaga keladi.  
Kasbiy mahoratni oshirish yo’lida amaliy harakatlarni tashkil etish pedagogik faoliyatda yo’l 
qo’yilgan  yoki  qo’yilayotgan  xatolardan  holi  bo’lish,  o’quvchilar,  hamkasblar  hamda  ota-onalar 
bilan munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatini yaratadi. 
O’z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali  ibn Sino, Alisher Navoiy, 
YAn  Amos  Komenskiy,  Lev  Tolstoy,  Hamza  Hakimzoda  Niyoziy,  Abdulla  Avloniy  va  boshqalar 
o’z asarlarida o’qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningdek, o’qituvchi shaxsida aks etishi 
zarur bo’lgan sifatlar xususidagi qarashlarni yoritish orqali o’zlari ham pedagogik madaniyatga ega 
ekanliklarini  namoyon etganlar. Binobarin, pedagogik  jarayonning  mohiyatini anglamagan, bolaga 
nisbatan  chuqur  hurmatda  bo’lmagan  shaxs  ta`lim-tarbiya  samaradorligi  va  inson  kamolotini 
ta`minlovchi fikrga ega bo’lmaydi. Ularning pedagogik madaniyatlari negizini bolani tushuna olish, 
unga insbatan insonparvar munosabatda bo’lish, vaziyatni to’g’ri baholash, yuzaga kelish ehtimoli 
bo’lgan ziddiyatlarni o’z vaqtida bartaraf etish, pedagogik faoliyatning haqligi, jamiyat taraqqiyoti 
hamda  pedagogik  jarayonda  o’quvchilar  ongiga  singdirilayotgan  ezgu  g’oyalarning  hayot 
mavjudligini ta`minlashda qudratli omil (vosita) ekanligiga ishonch kabilar tashkil etadi. 
Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasida malakali (mahoratli) o’qituvchilarni qo’llab-
quvvatlash,  ularning  tajribalarini  ommalashtirishga  alohida  e`tibor  qaratilmoqda.  Mahoratli 
o’qituvchilarni  aniqlash  maqsadida  turli  ko’rik,  tanlovlar  tashkil  etilmoqda.  Xususan,  «Yil 
o’qituvchisi»  Respublika  ko’rik-tanlovi  ta`lim  muassasalarida  faoliyat  olib  borayotgan 
o’qituvchilarga  pedagogik  mahoratlarini  individaul  ravishda  namoyish  etish  imkoniyatini 
berayotgan  bo’lsa,  «Yil  maktabi»  Respublika  ko’rik-tanlovi  o’qituvchilarga  jamoa  asosida  ta`lim 
muassasasida qo’lga kiritilayotgan yutuqlarni ommaga ko’rsata olishlari uchun sharoit yaratmoqda. 
SHuningdek, respublika miqyosida pedagogik faoliyatda ulkan yutuqlarni qo’lga kirita olgan 
o’qituvchilar ta`lim sohasida nufuzli sanaluvchi davlat mukofoti  – O’zbekiston Respublikasi Xalq 
o’qituvchisi ko’krak nishoniga sazovor bo’lmoqdalar.  
Xulosa  o’rnida  shuni  qayd  etish  joizki,  «Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi»  O’zbekiston 
respublikasida   ta`lim  tizimida  amalga  oshirilayotgan  islohalar  mazmunini  o’zida  aks  ettirgan 
muhim yuridik hujjat bo’lib, istiqbol uchun yo’llanmadir. 
«Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi»da  alohida  ta`kidlangan  milliy  model  O’zbekiston 
Respublikasining  milliy-hududiy  xususiyatlarini  inobatga  olish  hamda  ilg’or  fan,  texnika  va 
texnologiya  yutuqlari  asosida  tayyorlangan  kadr  (mutaxassis)  –  komil  inson  va  etuk  mutaxassis 
qiyofasini o’zida to’laqonli aks ettiruvchi namunadir. 
«Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi»  g’oyalarining  amaliyotga  tadbiq  etilishi  O’zbekiston 
Respublikasining ijtimoiy hayoti uchun muhim sanalgan bir qator holatlarning qaror topishiga olib 
keladi. 
O’zbekiston  Respublikasining  «Ta`lim  to’g’risida»gi  Qonuni  hamda  «Kadrlar  tayyorlash 
milliy  dasturi»  g’oyalarini  amalga  oshirish  jarayonida  o’qituvchi  kadrlar  muhim  rol  o’ynaydilar. 
Komil  inson  va  etuk  malakali  mutaxassis
1
  maxsus  tashkil  etilgan  pedagogik  faoliyat  jarayonida 
tarbiyalanar ekan, ushbu jarayonda o’qituvchilarning o’rni beqiyosdir. SHu bois ularning shaxsida 
bir qator ijobiy ma`naviy-axloqiy sifatlar namoyon bo’la olishi maqsadga muvofiqdir.  

---

O’qituvchi  va  o’quvchilarning  ta`lim  jarayonidagi  faoliyatlari.  O’qituvchi  faoliyatining 
vazifasi  va  tuzilishi.  Ta`lim  muassasasi  (umumiy  o’rta,  o’rta  maxsus,  kasb-hunar,  oliy  ta`lim 
muassasalari)da  tashkil  etiluvchi  ta`lim  jarayonida  o’quvchining  faoliyati  o’qituvchi  rahbarligi 
ostida  kechadi.  O’qituvchi  faoliyatining  vazifasi  o’quvchilarning  ijtimoiy  borliqni  ongli  va  faol 
idrok etishga yo’naltirilgan faoliyatlarini boshqarishdan iboratdir.  
Ta`lim jarayonini boshqarish quyidagi bosqichlardan iborat:  
1)      rejalashtirish; 
2)      tashkil etish; 
3)      boshqarish (rag’batlantirish); 
4)      nazorat; 
5)      natijalarni baholash va tahlil qilish. 
O’qituvchi  faoliyatini  rejalashtirish  bosqichi  kalendar-tematik  yoki  darslar  rejalarini  tuzish 
bilan  yakunlanadi.  Rejalar,  reja-konspektlar  yoki  konspektlarni  tuzish  uchun  uzoq,  jiddiy  ishlash 
kerak  bo’ladi.  O’qituvchi  o’quvchilarning  tayyorliklari  darajasi,  ularning  o’quv  imkoniyatlari, 
moddiy baza holati, shaxsiy (kasbiy) imkoniyatlarini o’rganib chiqishi, o’quv materiali  mazmunini 
tanlab olishi, dars  olib borish shakli va metodini o’ylab chiqishi kerak bo’ladi. 
O’quvchilar  faoliyatini  tashkil  etish  o’quvchilar  oldiga  o’quv  masalalarini  qo’yishni  va  uni 
bajarish uchun imkoniyatlar yaratishdan iborat bo’ladi. 
O’qituvchi bilan o’quvchining o’zaro munosabati xarakteriga ko’ra muammoli ta`limni shartli 
ravishda 4 darajaga ajratish mumkin: 
Muammoli 
ta`lim 
darajalari 
O’qituvchi va o’quvchi faoliyati 
Mustaqil 
bo’lmagan 
(odatdagi) faollik darajasi 
O’qituvchi  tushuntirganini  o’quvchi  tomonidan  idrok 
etilishi muammoli vaziyatlar sharoitida aqliy mehnat  
YArim 
mustaqil 
faollik darajasi 
Ilgarigi  bilimlarni  yangi  vaziyatlarda  qo’llash  va 
o’quvchilarning 
o’qituvchi 
tomonidan 
qo’yilgan 
o’quv 
muammolarining echish usullarini izlashda ishtirok etish 
Mustaqil 
faollik 
darajasi 
Reproduktiv  –  izlanish  tipidagi  ishlarni  bajarish,  bunda 
darslik matni bilan o’quvchining o’zi ishlaydi, ilgarigi bilimlarini 
yangi 
vaziyatda 
qo’llanadi, 
konstruktsiyaaydi, 
o’rtacha 
murakkablikdagi  masalalarni  echadi,  o’qituvchining  ko’magi 
bilan gipotezalarni isbotlaydi va h.k. 
Ijodiy faollik darajasi 
Ijodiy  tasavvurni  talab  etuvchi,  mantiqiy  tahlil  qilish  va 
o’ylab topishni, o’quv muammolarini echishning yangi usullarini 
kashf  etishni,  mustaqil  isbotlashni:  mustaqil  xulosa  va 
umumlashmalar chiqarishni, kashfiyot va badiiy insholar yozishni 
talab qiladigan mustaqil ishlarni bajarish 
  
Didaktik  jarayonni  tashkil  etishda  o’qituvchi  o’quv-bilish  faoliyatining  tashkiliy  shakllarini 
(5-element) ham ta`lim mazmuniga mos holda tanlay olishi kerak. PTni loyihalash shartlaridan biri 
ham “tashkiliy shakllar“ni to’g’ri tashkil etish sanaladi. Pedagogikada o’qitishning tashkiliy shakli 
deganda  o’quvchi(talaba)lar  o’qitish  jarayonida  qo’yilgan  tashqi  shart-sharoitlar  yig’indisi 
tushuniladi. 
Ma`lumki, ta`lim tizimida bilish faoliyati auditoriyada (ma`ruza, semenar, laboratoriya, o’quv 
maslahati,  sinov,  imtihon)  va  auditoridan  tashqarida  (uyda,  kutubxonada  tayyorgarlik,  loyihalash, 
tadqiqotchilik, to’garak  va boshqa) tashkil etiladi. 
Pedagog  o’quv  faoliyati  shakllarini  tanlashda  quyidagi  savollarga  javob  topishi  kerak: 
didaktik  jarayon  ishtirokchisi  kim  (o’quvchi,  talaba,  tinglovchi)  va  u  qanday  boshqarilishi  kerak 
(o’quv  faoliyatini  o’qituvchi  boshqaradi,  avtomatlashgan  sinf  yordamida  yoki  boshqa  texnik 
vositalar yordamida: kino-diafil’m, komp’yuter, modelli ta`lim va hakazo).    
Didaktik  jarayon  u  yoki  bu  texnik  vositalardan  ta`lim  mazmuniga  mos  holda  uzluksiz 
qo’llashni taqoza etadi. Bu yo’nalish PTning mavjudlik shartlaridan biridir. 

---