O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi Muqimiy nomidagi Qo'qon davlat pedagogika instituti

3.2. Луғавий тизимни семантик майдон асосида тадқиқ этиш

Ўзбек тилшунослигида лексикани семантик майдон асосида ўрганиш тилимизга систем-структур методларнинг кириб келишига бориб тақалади. Тил ва нутқни, уларнинг бирликларини изчиллик билан фарқлаш тилнинг лексик таркибини яхлит бир система сифатида ўрганишга ва систем лексикологиянинг шаклланишига сабабчи бўлди.⁵¹

Мазкур йўналиш бўйича бажарилган илмий-тадқиқот ишлари шартли равишда учта гуруҳга бўлинади:
1. Систем тилшунослик ва систем лексикологиянинг умумий – назарий масалаларига бағишланган илмий-тадқиқот ишлари.
2. Сўзларнинг шакл ва маъно муносабатларини тадқиқ қилиш асосида луғатлар ва глоссарийлар яратиш бўйича бажарилган ишлар.
3.Семантик майдон назарияси асосида соҳалараро олиб борилган алоҳида илмий-тадқиқот ишлари.
Биринчи йўналиш бўйича Ш.Раҳматуллаевнинг семема ва фразема, семик таҳлил, Э.Бегматовнинг лексик қатламлар, И.Қўчқортоевнинг сўз маъноси ва унинг валентлиги, Н.Маҳмудовнинг семантик-синтактик асимметрия, А.Нурмоновнинг тил сатҳларини системавий тадқиқ этиш, Ҳ.Неъматов ва Р.Расуловларнинг систем лексикология асослари бўйича олиб борган илмий-тадқиқот ишлари ўзбек тили лексикологиясини янги сифат босқичига олиб чиқишда катта аҳамиятга эга бўлди.
Иккинчи йўналиш маълум бир мавзу дорисига кирган лексик бирликларни атрофлича тадқиқ этиш, уларнинг лисоний белгиларини аниқлаш ва турли мақсадларга мўлжалланган луғатлар, глоссарийлар яратиш билан тавсифланади (Ш.Раҳматуллаев, А.Ҳожиев, Х.Бердиёров, Р.Расулов ва шу кабиларнинг тадқиқотлари).
Учинчи йўналиш эса, семантик майдон назарияси соҳалараро алоҳида илмий-тадқиқот ишлари олиб бориш, асосан, XX асрнинг 70-80 йилларидан бошланди. Шу муносабат билан ўзбек тили лексикологияси тавсифий босқичдан янги назарий босқичга кўтарилди. Бу босқич лексикани маълум бир семантик гуруҳлардан, муайян маъно элементларининг муносабатларидан ташкил топган яхлит бир система сифатида ўрганиш билан характерланади.⁵²
Ҳ.Неъматов, З.Ҳусаинова, О.Бозоров, Ш.Искандарова, Р.Расулов, Р.Сафарова, Т.Мирзақулов, А.Собиров, Г.Неъматова, Б.Қиличев, Н.Нишонова, Ҳ.Ҳожиева ва бошқаларнинг ишларида генератив, дистрибутив, ономасиологик ва структурал методлардан фойдаланилган ҳолда ўзбек тили вокабуласининг айрим микромайдонларига хос бўлган хусусиятлар очиб берилган.