Bog'liq O\'rta asrlar tarixi A.Boltayev Jizzax DPI
2-asosiy savol bayeni: Urta Osiye va Kavkaz orti yerlarini bosib olgan Chingizxon Rus yerlariga 1223 yili bostirib keldi. Kipchok xonlarining yerdam surab kilgan murojaatlariga javoban janubiy rus knyazlarining drujinalari Kalka daresi buyida dushmanka rupara buldi.
Mugul-tatarlar guye chekingan bulib, rus drujinachilarini chalgitib, uz otlik askarlari uchun kulay maydonga chikib olib, ularni tula maglubiyatga uchratdilar. Asir olingan knyaz va drujinachilar ustiga taxta bostirgan goliblar, uning ustida utirib bazm kurdilar. Shunday keyin mugullar Volga orti dashtlariga yul olib u yerda bir necha yil davomida Sharkiy yevropaga yangi yurishlarga tayergarlik kurdilar.
Mugul-tatarlarning Rusga karshi keng kulamdagi xujumlari 1237 yilning oxirida boshlandi. Ularning 140 ming kushiniga Chingizxonning nevarasi Botu boshchilik kildi. Rus yerlarida davom etayetgan feodal tarkoklik mugul-tatarlarga kul keldi. Dastlab kamal kilingan Ryazan shaxri axolisining mardonavor karshiligi kuchlar teng emasligidan natija bermadi. Vladimir knyazi uziga rakib xisoblangan Ryazanga yerdamga kelmadi. Mudofaachilarning kat’iyatidan gazablangan Botu shaxarni butunlay vayron kilishni buyurdi.
Shimoliy-sharkiy Rusning ichkarisiga siljiy boshlagan dushman lashkarlari Kolomna ostonalaridagi jangda rus drujinachilarini yengib, Moskvani egalladilar. Botu kushini 1238 yilining fevral oyi davomida Volga va Oka darelari xavzasidagi 14ta rus shaxrini, jumladan Vladimirni vayronaga aylantirdi. Vladimir knyazi Yuriy Vsevolodovich kushini mart oyida Siti daresi yakinidagi jangda tor-mor kilindi, knyazning uzi xalok buldi. Butunlay vayron kilingan Vladimir-Suzdal knyazligi shaxar va kishloklarida ming-minglab axoli xalok buldi, kuplab kulezmalar, moddiy madaniyat durdonalari yendirib yuborildi.
Yangi yurishlar 1239 yilda boshlanib, Botuxonning asosiy kushinlari Rus yerlarining janubiy kismiga zarba berdi. 1240 yili kiyev kamal va shiddatli janglardan keyin taslim buldi. Janubiy Rus knyazliklari yerlari xam xarobazorga aylanti rildi.
Bosib olingan yerlarda Chingizxon tuzgan saltanatning bulinib ketgan kismlaridan biri, yangi davlat – Oltin Urta karor topdi. Xozirgi Astraxan shaxri yakinidagi Saroy shaxri uning poytaxti edi. XIII asrning urtalaridan Rus knyazliklari Oltin Urda xonligiga karam yerlar sifatida, ularga katta ulpon tulay boshladi. Endi knyazlar mugul xonlaridan olingan yerlikka binoan uz yerlarini boshkarar, xalkka zulm utkazib, ulardan ogir soliklar yigib olardilar. Knyazlarning uzaro urushlarida Oltin Urda xonlari uz manfaatlarini kuzlab gox birlariga, gox boshkaldariga xomiylik kilar, natijada yana oddiy xalkning koni tukilar, shaxar va kishloklar yenardi.
Mugullar istilosi rus yerlaridagi iktisoldiy tarakkiyetga katta salbiy ta’sir kursatdi. Mamlakatda iktisodiy rivojlanish sekinlashdi.
XIII asrning boshlarida Boltik dengizi kirgoklarida yashaydigan est, liv kabilalariga karshi nemis feodallarining urushlarini Rim papalari Salib yurishlari deb e’lon kildi. Bu urushlar maxalliy axolini xristian katolik diniga utkazish bayrogi ostida olib borildi. Urushlar natijasida nemislarning Livoniya ordeni risarlari estlar yerlarini bosib olib Novgorod-Pskov knyazligi chegaralariga yakinlashib koldilar. Boltikbuyi nemis risarlari bilan xamkorlikda xaroakat kilgan shved feodallarining katta kushini 1240 yilning yezida Neva daresi buylab Novgorod yerlariga bostirib kirdi.
Novgorod knyazi 18 yeshli Aleksandr Yaroslavich 1240 yil 15 yulda uzining unchaolik katta bulmagan drujinasi bilan shvedlar karorgoxiga kukkisdan xujum kildi. Yesh knyaz va uning dovyurak drujinachilari kursatgan jasorat tufыayli Aleksandrga Nevskiy degan faxrli nom berildi. Bu nom tarixda asrlar buyi saklanib kelmokda.
Mugul-tatar boskinidan chetda bulgan novgorod-Pskovning boy yerlari nemis risarlarini uziga tortardi. Bu blrada ularni xatto shvedlarning muvaffakiyatsizliklari xam tuxtata olmadi. Pskov yakinidagi Izborsk kal’asini 1240 yili olgan risarlar, Pskov noibi Tverdila va boyarlar xoinligidan foydalanib shaxarni egallashdi. Nemis feodallari usha yili kishdayek novgorodning chegara rayonlariga xam bostirib kirishdi. Novgorodning dushmanga karshi kurashini yana
Knyaz Aleksandr Nevskiy boshkardi. Knyaz Suzdal kushini yerdamida Pskov va unga karashli yerlarni ozod kildi.
Aleksandr Nevskiyning nemis risarlariga karshi xal kiluvchi jangi 1242 yili 5 aprelda Chud kuli ustida bulib utdi. Uning ogir kurollangan otlik nemis risarlari bilan muz ustida jang kilishi oson bulishi xakidagi muljali tugri chikdi. Jang boshlanishi bilan risarlarning pona shaklidagi asosiy kuchlari rus kushinining markaziga xujum kilib, uni yerib utmokchi buldi. Buni oldindan sezgan Nevskiy asosiy kuchlarni kanotda tupladi.
Markazni osonlikcha yerib utgan nemislar uchun kutilmagan vokea – yen tomondan kuchli xujum boshlanib, jang takdirini xal kildi. Bu jangda nemis risarlaridan 500 kishi xalok buldi. Kup utmay Livoniya ordenining Novgorodga kelgan elchisi rus yerlariga da’vo kilishdan voz kechganliklarini ma’lum kildi.
