O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Avloniy nomidagi xalq ta’limi muammolarini o‘rganish va istiqbollarini belgilash ilmiy-tadqiqot instituti

Oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari 4 ga bo’linadi:
1)molekulararo ;
2) ichki molekulayr;
3) disproporsiyalanish reaksiyalari;
4) murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari.
Molekulalaro oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida oksidllanish darajasi o’zgaradigan element atomlari turli moddalar molekulalari tarkibiga kiradi:
0 +6 +2 +4
Cu + 2H₂SO₄= CuSO₄+SO₂ + 2H₂O
Cu⁰ -2 → Cu⁺² 2 1
S⁺⁶ -2 e → S⁺⁴ 2 1
Qaytaruvchi Cu, oksidlovchi S bo’lsa H₂SO₄ tarkibiga kirgan:
CuSO₄+Zn=ZnSO₄+Cu
Zn⁰ -2e → Zn+² 2 1
Cu⁺² +2e → Cu⁰ 2 1
Molekulalararo oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari gazlar orasida:
3H₂+N₂=2NH₃
4NH₃+5O₂=4NO+6H₂O
2SO₂+O₂=2SO₃
Qattiq moddalar orasida va gazlar orasida:
2Mg(q)+O₂(g)=2MgO(q)
2Sb(q)+3Cl₂(g)=2SbCl₃(q)
Qattiq moddalar bilan suyuqliklar orasida:
4HCl(S)+MnO₂(q)=Cl₂(g)+ Mn Cl₂(s)+2H₂O(s)
16HCl(s)+2KMnO₄(q)=5Cl₂(g)+2MnCl₂(s)+8H₂O(s)+2KCl(s)
Faqat qattiq moddalar orasida:
2Al(q)+ Fe₂O₃(q)=Al₂O₃(q)+2Fe(q)
C(q)+2PbO(q)= 2Pb(q)+CO₂(g)
Aksariyat oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari eritmada ketadi:
3Na₃AsO₃+K₂Cr₂O₇+4H₂SO₄= 3Na₃AsO₄+Cr₂(SO₄)₃+4H₂O+K₂SO₄
2NaCrO₂+3H₂O₂+2NaOH=2Na₂CrO₄+4H₂O
Bunday reaksiyalar qatoriga oksidlanish darajasi turlicha bo’lgan lekin bir xil atomlardan iborat moddalar orasidagi reaksiyalarni ham olish mumkin, ushbu reaksiyalarni sinproprsiatsiya reaksiyalari ham deb ataladi:
2H₂S+H₂SO₃=3S+3H₂O
5HCl+HClO₃=3Cl₂+3H₂O
Disproporsiyalanish yoki o’z-o’zidan oksidlanish –qaytarilish reaksiyalarida bitta element atomlarining o’zi ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi bo’ladi. Molekula tarkibidagi bir xil element atomining oksidlanish darajasi ham ortadi, ham kamayadi:
3K₂MnO₄+2H₂O=2KMnO₄+MnO₂+4KOH
3KClO=2KCl+KClO₃
3HNO₂=HNO₃+2NO+H₂O
4 Na₂SO₃=3Na₂SO₄+Na₂S
6NaOH+3S=2Na₂S+Na₂SO₃+3H₂O
2KOH+Cl₂=KCl+KOCl+H₂O
6KOH+3Cl₂→5KCI+KClO₃+3H₂O
Ichki molekulyar-oksidlanish qaytailish reaksiyalarida oksidlanish darajasi o’zgarayotgan turli xil atomlar bitta modda molekulasi tarkibiga kiradi:
2KNO₃=2 KNO₂+ O₂
4HNO₃=4NO₂+2H₂O+O₂
2 Ba(NO₃)₂=2BaO+4NO₂+O₂
(NH₄)₂Cr₂O₇=Cr₂O₃+N₂+4H₂O
2HgO= 2Hg+O₂
2KClO₃=2KCl+3O₂
Murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ikkitadan ortiq elementlarning oksidlanish darajasi o’zgaradi.
As₂S₃ ga konsentrlangan HNO₃ ta’sirida quyidagi reaksiya sodir bo’ladi :
3Аs₂S₃+28HNO₃+4H₂O→6H₃AsO₄+9H₂SO₄+28NO
+3 +5
2 As -4e → 2As 3
3 – jadval “Oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari mavzusiga oid masalalari yechish yo’llari” mavzusi bo’yicha 7b – sinfda an’anaviy metodda o’tilgan darsdan so’ng o’tkazilgan sinov natijalari

4 – jadval “Oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari mavzusiga oid masalalari yechish yo’llari”mavzusi bo’yicha 7a– sinfda an’anaviy metodda o’tilgan darsdan so’ng o’tkazilgan sinov natijalari

Xulosa. Shunday qilib, an’anaviy va tayanch sxemalarni qo’llab o’tilgan darslardan so’ng o’tkazilgan sinov natijalariga ko’ra talabalarning o’quv materialini o’zlashtirish ko’rsatkichlari ortdi ya’ni test sinovlarida 7b-sinf 70,2 % dan 73 % ga va 7a-sinf 75,8 % dan 77 % ga oshganini ko’rishimiz mumkin.

Har ikkala guruxda o’tkazilgan sinov natijalarini umumiy qilib olganim quyidagilardan iborat bo’ldi. Endi bu ikki natijadan o’rtacha natijani olishimiz mumkin, ya’ni, 7b- sinfda (70,2 + 73 % ) / 2 = 71,6 % natijani olamiz.7a-sinfda esa (75,8 + 77 %) / 2 = 76,4 % kelib chiqadi
Eksperiment o’tkazilgandan keyingi natijalarni o’zaro taqqoslab ko’ramiz

Bundan ko’rinib turibdiki, guruxlardagi o’quvchilarning foiz ko’rsatkichlari nisbati 74 % ni tashkil etmoqda.

Bitiruv malakaviy ishimizda ko’rib chiqilayotgan muammo – mavzuni zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanib, bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash muammosini nazariy tahlil qilish va amalda sinab ko’rish gipotezani ilgari surish imkoniyatini berdi:
- bilimlar sifatini oshirish bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash metodikalarini takomillashtirishga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir va uning mazmunini maxsus tashkil etishni taqozo etadi, ya’ni: zamonaviy pedagogik texnologiyalardan o’rnida foydalanish, mustaqil ishlar, o’qitishning produktiv va reproduktiv metodlaridan foydalanish;
- bilim va ko’nikmalarni mustahkamlashni yanada to’liqroq amalga oshirishga tayanch sxemalar, takroriy mashqlardan foydalanish imkon beradi.
XULOSA

1. 
   Bitiruv maklaka ishini bajarish mobaynida oksidlanish – qaytarilsh reaksi- yalari haqida bilimlarning nazariy asoslari o’rganildi.
   
2. 
   Oksidlanish -qaytarilish reaksiyasining asosiy qoidalari va eng muhim oksidlovchi va qaytaruvchilar hamda oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari turlari va oksidlanish –qaytarilish reaksiyasi borishiga muhit ta’siri bayon etildi.
   

3. Masalalar yechish metodlari va turlari haqidagi bilimlarning nazariy asoslari
o’rganilib, oksidlanish –qaytarilishni reaksiyalari tenglamalarini tuzishning
elektron balans va ion-elektron balans usullari asosida misollar yechimi.
4. Oksidlanish –qaytarilishni reaksiyasi tenglamasida miqdoriy hisoblashga
doir masalalar yechildi.
5. “Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining tenglamalarini tuzish” mavzusi
bo‘yicha dars ishlanma tuzildi.
6. Pedagogik eksperiment o‘tkazib, uning tahlili bayon etildi va qyyidagi natijalar olindi. An’anaviy va tayanch sxemalarni qo’llab o’tilgan darslardan so’ng o’tkazil-gan sinov natijalariga ko’ra oquvchlarning o’quv materialini o’zlashtirish ko’rsat-kichlari ortdi ya’ni test sinovlarida 7b-sinf 70,2 % dan 73 % ga va 7a-sinf 75,8 % dan 77 % ga oshdi.