O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vaziriligi qo’qon davlat pedagogika instituti

 

 

 

 

---

 

30 

3. BOB.  Model aromatik va geteroorganik birikmalarning yupqa qatlam 

xromotografiyasi (natijalar taxlili). 

 

Neft geteroatomli komponentlar tarkibining murakkabligi ularni ajratib olish 

bilan  birga,  analiz  qilish  maqsadida  oddiyroq  guruxlarga  bo’lish  ishlarini 

qiyinlashtiradi. 

 

Tabiiy  organik  birikmalarning  murakkab  aralashmalarini  bo’laklash  va 

analiz qilishda xromotografiya usullari keng qo’llanilmoqda. Dastlabki analizlarda, 

aralashma tarkibi xaqida tezkor ma’lumotlar olishda va keyingi tadqiqot rejalarini 

belgilashda yupqa qatlam xromotografiyasi muxim axamiyatga ega. Adabiyotlarda 

geteroatomli  birikmalarni  tadqiq  qilishda  turli  xromotografiya  usullari 

qo’llanilayotgani  xaqida  ma’lumotlar  berilayotgan  bo’lsada,  yupqa  qatlam 

xromotografiyasining  neft  azotli  asoslari  tabiatini  o’rganishda  ishlatilishi 

soxasidagi ishlarni uchratmadik.  

 

Geteroatomli  birikmalar,  xususan  azotli  asoslar  tarkibi  va  tuzilishiga  ko’ra 

turlicha  xossalarni  nomoyon  qiladi.  Geteroxalqada  azot  atomining  o’rni  va 

xalqadagi  o’rinbosarlarining  xolati  adsorbent  bilan  munosabatlarda  ajralish 

ko’rsatkichlarni  belgilashda  muxim  omil  xisoblanadi.  SHu  sababli  20  dan  ortiq 

turli    tuzilishli    model  sifatida  olingan  azotli  asoslarning  alyuminiy  oksidning 

yupqa qatlamida elyuentlarning turli oqimida tabiatini o’rganish va xromotografik 

ko’rsatkichlarini  aniqlash  tadqiqotlari  o’tkazildi.  Model  birikmalarning 

xromotogarfik  ko’rsatkichlariga  asoslangan  xolda  turli  ko’p  komponentli 

aralashmalar  tayyorlandi  va  ularning  adsorbent  yupqa  qatlamidagi  xususiyatlari 

o’rganildi. Quyida o’tkazilgan ushbu tadqiqotlar taxlilini keltiramiz.  

 

Geterobirikmalarni 

ajratish 

va 

analizlarda 

adsorbent 

sifatida 

“Xromotogarfiya  uchun”  markali  ikkinchi  darajali  aktivlikdagi  va  155  m

2

  g

1

 

solishtirma  yuzali  γ  –alyuminiy  oksiddan  foydanildi.  Alyuminiy  oksid  0.056-

0.075mm (56-75mkm) elaklarda fraktsiyalab olindi.  

3.1.1. Modifikatsiyalangan  alyuminiy oksidni va elyuentlarni tayorlash. 

 

Alyuminiy oksid quritish shkafida 200

0

C da 6 soat davomida  chinni kosada 

aktivlashtirildi va kaltsiy xloridli eksikatorda sovitildi. Suv bilan modifikatsiyalash 

---

 

31 

uchun  sovitilgan  chinni  idishdagi  alyuminiy  oksid  suvli  eksikatorga  joylashtirildi 

va  belgilangan  miqdorda  suv  yutilguncha  saqlandi.  Yutilgan  suv  miqdori  analitik 

tarozida tortish bilan nazorat qilib borildi. SHu  tartibda 3.5% , 9% va 15% li suv 

tutgan adsorbent alyuminiy oksid foydalanishga tayorlandi. 

 

Elyuentlarni tayyorlash. Analiz uchun qutbliligi yuqori bo’lgan geteroatomli 

birikmalar  ishlatilganligi  uchun  erituvchilardagi  suv  miqdori  nazoratdan  o’tkazib 

borildi.  Suvsizlantirilgan  elyuentlar  adsorbent  yuzasida  xarkatlanayotgan  paytda 

alyuminiy  oksidi  bilan  bog’langan  suv  molekulalarini  o’zi  bilan  olib  ketishi 

natijasida  komponentlarning  qaytmas  adsorbtsiyaga  uchrashi  yoki  xarakatlanish 

(ushlanish)  vaqtining  ortishi  xisobiga  olinib,  suvsiz  erituvchilar  suvga 

to’yintiriladi.    Suvga  to’yintirish  alkan  uglevodorodlari  uchun  o’tkazildi. 

Erituvchining  suvga  to’yintirilishi  ularni  kolonkadagi  30%  suvli  silikageldan 

o’tkazish  orqali  amalga  oshirildi.  Suvsizlantirilgan  va  suvga  to’yingan 

erituvchilardan  aralashmalarga  qutbli  erituvchi  qo’shilgan  xolda  alyuminiy 

oksidda  xarkatlanuvchi  faza  sifatida  foydalanildi.  Suvsiz  va  suvga  to’yingan 

erituvchilar 3,5-4% suvi bor alyuminiy oksid uchun 4:1 nisbatda aralashtirildi. 

 

Adsorbentda  ushlanmaydigan  komponent  sifatida  dekalin(yoki  pentan)  dan 

foydalanildi.  Unga  nisbatan  analiz  qilinayotgan  komponentlarning  tuzatilgan 

ushlanish vaqti aniqlandi.  

 

Qutbsiz erituvchi sifatida geksan(yoki izooktan), qutbli erituvchi sifatida esa 

dioksan va  metilen xlorid  ishlatildi. 

 

Komponentlarning  yupqa  qatlam  xromotografiyasida  ajralishi  (ajralish 

darajasi)  R

s

-selektivlik    va  xromotografiya  soxalarining  o’rtacha  xarakatlanish 

tezligiga  bog’liq.  Boshqacha  qilib  aytganda,  xromotografiya  soxalarning  ajralishi 

adsorbent 

yuzasining 

dezaktivatsiyalanishi 

darajasiga, 

erituvchining  

xromatografik aktivligiga, tezligi va tabiatiga bog’liq. 

Ajralishning 

optimal 

shart-sharoitlarini 

topish 

maqsadida 

geteroatomli 

birikmalarning model aralashmalarida yuqoridagi faktorlar tadqiq etildi. 

3.1.2. Adsorbentning aktivligi. 

---

 

32 

 

Tekshirilayotgan  namunalar  tarkibida  yuqori  qutbli  birikmalar  bo’lsa  aktiv 

alyuminiy  oksidda  ajratish  vaqtida  ularning  mustaxkamroq  ushlanib  qolishiga 

ba’zi  xollarda  qaytmas  adsorbtsiya  (xemosorbtsiya)  ga  olib  kelishi  mumkin.  Bu 

xolatning  bo’lmasligi  uchun  adsorbtsiya  suv  bilan  dezaktivatsiyalandi.  Bu 

adsorbent-alyuminiy oksid aktiv markazlarining berkitilishiga, chiziqli sig’imning 

(adsorbtsiya izotermasining “to’g’irlanishiga ”) olib keldi. 

 

Adsorbent  yuzasining  dezaktivatsiyalanishi  uning  chiziqli  sig’imining 

ortishiga  sabab  bo’ladi.  Bu  xossa  adsorbentdagi  namlik  miqdorining  ko’payishi 

bilan ortadi. 

 

 Xromotografiya  nazariyasiga  ko’ra  [118]  oz  miqdordagi  namunalar  uchun 

tuzatilgan  ushlanish  xajmi  doimiy  kattalikdir.  Namuna  miqdorining  ortishi 

tuzatilgan ushlanish xajmining kamayishiga olib keladi. 

 

Piridinlardan 

tayorlangan 

model 

aralashmalarning 

plastinkadagi 

xromotogrammalari  3.1-rasmda  keltirilgan,  ular  xromotografiya  soxalarining 

ajralishi adsorbentning dezaktivtsiyalanish darjasiga bog’liqligini tasdiqlaydi. Eng 

ko’p  darajada  dezaktivatsiyalangan  yuzada  uzoq  ushlab  turiladigan 

komponentlarining 

ajralishi 

yaxshilangan, 

aksincha, 

kam 

ushlanadigan 

komponentlar  qisman  dezaktivatsiyalangan  alyuminiy  oksid  yuzasida  yaxshiroq 

ajraladi. (3.1.-rasm). 

120

100

80

60

40

20

140

160

180

а

б

в

г

д

финиш

старт

мм

6

3

1,8

3,6

2,4

6

1

3,6,7

9

4,5,8

7

9

2,5

1

6

1,10

4,8

 

---

 

33 

3.1.-rasm. Piridin aralashmalarining dezaktivatsiyalangan alyuminiy oksidda (%C 

H

2

O

) izooktan: dioksan(C

u 

:C

p

) oqimida ajralishi. 

a) C

  H

2

O

=3.5%; C

u

:C

D

=95:5      b) S

  N

2

O

=12%, C

u

:C

D

=9:1; v) C

  H

2

O

=9%; C

u

:C

D

=9:1      

g) S

 N

2

O

=9%, C

u

:C

D

=9:1;  d) S

 N

2

O

=9%, C

u

:C

D

=9:1; 

 

Namunalar  tarkibi:  1-piridin:  2-2-metilpiridin;  3-2,3-dimetilpiridin;  4-2,4-

dimetilpiridin;  5-4-metilpiridin;  6-2,4,6-trimetilpiridin;  7-2-benzilpiridin;  8-

piperidin: 9-2,5-dimetilpiridin; 10-2,6-dimetilpiridin.   

 

                                        3.1.3. Erituvchining xromotografik aktivligi. 

 

Erituvchining  xromotografik  aktivligi  undagi  qutbli  komponentning 

miqdoriga bog’liq.  

 

Model  arlashmalar  tarkibiga  kiruvchi  geteroorganik  komponentlarning 

ajralish darajasiga erituvchining xromotografik aktivligining ta’sirini tadqiq etdik. 

 

Xromotografik  plastinkalarda  tiazol  aralashmalarining  elyuent  sifatida 

geksan  xajmga  ko’ra  2%  va  10%  dioksan  qo’shish  bilan  tayorlangan  erituvchilar 

ishlatilganda  olingan  natijalar  o’rganildi.  Erituvchidagi  aktiv  komponent 

miqdorining  ortishi  eng  ko’p  ushlanadigan  komponentlarning  ajralishini 

yomonlashtiradi  (2.4-dimetilltiazol  va  benztiazol  k

1

=k

2

  R

s

=0)  lekin  ajralish  vaqti 

ikki marta kamayadi. 

 

Alyuminiy  oksid  yuzasining  dezaktivatsiyalanish  darajasini  (3.5%)  va  bir 

vaqtning o’zida elyuentning xromotografik aktivligini kamaytirish namunalarning 

xromotografik  soxalarining  ajralishi  uchun  yaxshiroq  natijaga  olib  kelmadi. 

SHuningdek  model  sifatida  olingan  piridinlar  va  xinolinlar  aralashmalarini 

ajratishda  elyuent  xromotografik  aktivligini  o’zgartirish  ham  analiz  qilinayotgan 

moddalar xromotografiya soxalarida aniqlik kiritilishiga olib kelmadi.  

 

Geteroorganik  birikmalarni  suv  bilan  modifikatsiyalangan  alyuminiy 

oksidda  ajratishni  elyuent  xromotografiya  aktivligining  kamayishi  ushlanadigan 

komponentlar  ajralishi  aniqligini  ortishiga  olib  keldi.  Elyuent    xromotografiya 

aktivligini  oshishi  esa  ko’p  ushlanadigan  komponentlarning  adsorbtsiyalanish 

vaqtining kamayishiga sabab bo’ldi. 

---

 

34 

 

Olib borilgan tajriba natijalari ko’p komponentli sistema birikmalari  orasida 

to’la  ajralishni  amalga  oshirish  mumkin  emasligini  ko’rsatdi  (3.1-jadval).  SHu 

sababli  geteroorganik  birikmalarning  ajralishiga  erituvchining  tabiatini  ta’siri 

o’rganildi. 

 

Agar  komponentlar  ajralishida  k

1

  yaqin  bo’lsa,  u  xolda  komponentlarning 

ushlanish  vaqti  xam  bir-biriga  juda  yaqin  bo’ladi.  Komponentlar  orasidagi 

masofani  oshirish  uchun  komponentlarning  ushlanish  vaqtida  turlicha  ta’sir 

etuvchi  erituvchilarga  murojat  etish  lozim.  Olib  borilgan  tadqiqotlar  murakkab 

geteroatomli  birikmalarning  gomologlari  va  izomerlarini  ajratishda  elyuentlar 

tarkibini o’zgartirish xamma vaqt xam yaxshi natija bermasligini ko’rsatdi. Yanada 

murakkab  tarkibga  ega  bo’lgan  tabiiy  azotli  asoslarni  individual  komponentlarga 

ajratish  qo’yilgan  vazifani  amalga  oshirishda  keng  qamrovli  tadqiqotlar  olib 

borilishi lozimligini tasdiqlaydi. 

 

Adsorbentlar  aromatik  uglevodorodlar  uchun  yuqori  selektivlikka  ega 

bo’lib,  ularning  ajralishi  xalqalarning  ortib  borishi  tartibida  boradi  va  bu 

xalqalardagi  o’rinbosarlar  alkil  yoki  tsikloalkillarning  o’lchamiga  va  soniga 

bog’liq emas [120]. Aromatik uglevodorodlar neft azotli asoslari tarkibida bo’lishi 

mumkin,  shu  sababli  aromatik  uglevodorodlarning  elyuent  sifatida  olingan  turli 

erituvchilarda  ajralishi  o’rganildi.    Xromotografiyalash  natijalariga  ko’ra  (3.2.a,-

rasm)  benzol,  ά-metilnaftalin,  fenantren  va  xrizen  keltirilgan  ketma-ketlikda 

komponentlarga  ajraldi.  Qutbsiz  erituvchiga  aktiv  qo’shimcha  sifatida  dioksan 

qo’shilganda  benzol  va  ά-metillnaftalin  ushlanish  vaqtining  teng  bo’lib  qolishi 

elyuent  xromotografik aktivligining ikki marta ortishi bilan tushuntiriladi [121].  

 

Bu  sharoitda  tabiiy  azotli  asoslar  tarkibida  uchraydigan  tiofenlarning 

ajralishi  xam  tadqiq  etildi.  Xromotogrammada  olingan  natijalar(3-a,b  rasmlar) 

aromatik uglevodorodlarning ajralishi kabi borshini tasdiqlaydi. 

                                                                                                         3.1jadval. 

Geteroorganik  birikmalarning  asosiy  xromatografik  tavsiflari.  Adsorbent 

Al

2

O

3

+3,5%  suvda  dezaktivatsiyalangan,  elyuent  izooktan  5%  dioksan  (xajm.) 

adsorbtsiyalanmaydigan komponent dekalin 17.7mm. 

---

 

35 

A

jr

al

i

sh

 

tar

ti

b

i 

Moddaning nomi  

l 

l-l

0

 

 

 

Rƒ 

Piridinlar 

 

1 

2,4,6-trimetil piridin, 2,3-dimetilpiridin 

8,2 

9,5 

 

2 

2,5-dimetilpiridin, 2,4-dimetilpiridin 

6,3 

11,4 

 

3 

2-metilpiridin  

5,0 

12,7 

 

4 

4-metilpiridin 

3,7 

14,0 

 

5 

Piridin  

2,4 

15,3 

 

 

Xinolinlar  

 

 

1 

8-metilxinolin,  6-metilxinolin 

8,6 

9,1 

 

2 

2-metilxinolin, 4-metilxinolin 

6,5 

11,2 

 

3 

2,4-dimetilxinolin, 2-metil-4etilxinolin 

3,9 

13,8 

 

4 

Izoxinolin  

2,1 

15,6 

 

 

Tiazollar  

 

 

1 

2-fenil-4-metiltiazol,  

2-fenil-4,5-dimetiltiazol 

9,4 

8,3 

 

2 

2,4-difeniltiazol 

8,1 

9,6 

 

3 

2,4-dimetiltiazol benztiazol 

7,3 

10,4 

 

120

100

80

60

40

20

140

160

180

а

б

в

г

д

финиш

старт

мм

3

1

1

е

1

2

3

4

2

1

1

2

3

1

2

3

4

5

 

3.2-rasm. Aromatik va geteroorganik birikmalarning alyuminiy oksidda (0.056-

0.075mm li fraktsiya ) xromatografik ajralishi. Elyuent geksan+10%(xajm) 

metilxlorid. (Al

2

O

3

+15%H

2

O). 

a) Aromatik uglevodorodlarning ajralishi 1) benzol; 2) 2-metilnaftalin;  

   3) Fenantren; 4) difenil; 5) xrizen 

b)  Tiofenlarning    ajralishi;    1)  tiofen;  2)  2-propil-3-metilbenztiofen;  3) 

dibenztiofen 

v) Sulьfidlarning ajralishi 

---

 

36 

g)  Tiazollarning  ajralishi    1)  2,4-dimetiltiazol  va  2,5dimetiltiazol;  2)  2-fenil-4-

metiltiazol 

d)  Piridinlarning  ajralishi    1)  piridin  va  uning  alkilalmashgan  xosilalari;    2)  2-

benzilpiridin 

e) Xinolinlarning ajralishi;  1) 2-metilxinolin, 8-metilxinolin, 2,4-dimetilxinolin, 4-

metilxinolin;  2) 6-metilxinolin; 3)xinolin ; 4) 2-fenilxinolin.  

                                                                                                       

 

Azotli  asoslar  kontsentratlarida  oltingugurtning  sulьfid  qatori  birikmalari 

xam  bo’lishi  mumkin.  SHu    sababli  ochiq  uglerod  zanjirli  ba’zi  sulьfidlar  va 

tiatsiklopentan 

va 

uning 

alkillashmagan 

gomologlari-tiatsiklogegsan, 

tiaindanlarning  xromotografiyalanishi  tekshirildi.  Kutilgandek,  erituvchining 

tabiatiga  bog’liq  bo’magan  xolda  bu  komponentlardan  tayyorlangan  aralashma 

ajralishi  sodir  bo’lmadi.  Ularning  ushlanish  vaqti  benzol  va  tiofenlarniki  bilan 

deyarli  bir  xil  bo’lib,  adsorbtsiyalanmaydigan  komponentdan  keyingi  o’rinda 

turadi. 

 

SHunday  qilib,  tabiiy  azotli  asoslarda  birga  uchraydigan  birikmalar 

alyuminiy  oksidda  yupqa  qatlam  xromotografiyasida  tekshirilganda  aromatik 

xalqalarning  ortib  boorish  tartibida  komponentlarga  ajralish  sodir  bo’ldi.  Bu 

adsorbtsion xromotografiyaga xos xolatdir.  

 

Piridin xinolin va akridin aralashmalarining ajralishi 3.3 rasmda  keltirilgan. 

Ularning  ajralish  tartibi  aromatik  uglevodorodlar  va  tiofenlardan  farqli  ravishda 

erituvchining  tabiatiga  bog’liq  xolda  o’zgaradi.  Azotli  asoslarning  ajralishi  esa 

qutbli erituvchi sifatida metilen xlorid olinganda aromatik xalqaning ortib borishi 

yoki  dioksan  olinganda  geteroxalqadagi  azot  atomining  ekranlanishi  kamayishi 

xisobiga  sodir  bo’ladi.  Birinchi  xolatni  geteroxalqali  aromatik  birikmalarning 

alyuminiy oksid yuzasida yassi xolatda orientatsiyalanishi [120], ikkinchi xolatda 

esa  geteroatom  elektron  juftlarining  alyuminiy  oksid  yuzasida  perpendekulyar 

orientatsiyalanib vodorod bog’lar xosil qilishi bilan tushuntiriladi [121]. 

 

3.1.4. Azotli asoslar model aralashmalarining yupqa qatlam  

xromotografiyasida ajralishi. 

---

 

37 

 

Neftning  azotli  asoslar  tarkibiga  piridin,  xinolin  va  akridin  va  ularning 

alkilalmashgan  birikmalaridan  tashqari  izoxinolin  va  tiazollar  kirishi  xisobga 

olinib,  ularning  ushlanish  vaqti  xamda  ular  aralashmalarining  erituvchi  tabiatiga 

bog’liq xolda ajralishi tadqiq etildi. 

120

100

80

60

40

20

140

160

180

а

б

финиш

старт

мм

1

2

3

1

2

3

 

   3.3-rasm  Piridin va uning benzoxosilalarining ajralishi 

a) Adsorbent: Al

2

O+15% H

2

O; elyuent: n-geksan-metilen xlorid(9:1) 

b) Adsorbent: Al

2

O+15% H

2

O; elyuent: n-geksan-dioksan(9:1) 

   

1-piridin, 2-xinolin, 3-akridin. 

 

3.1.4.1 Piridinlar analizi. 

 

Yupqa  qatlam  xromotografiyasi  bilan  ajratish  uchun  metil  almashgan 

piridinlardan  iborat,  bir  necha  komponentlardan  tashkil  topgan  aralashmalar 

tayyorlandi.  Bu  namunalarning  ba’zilariga  piridin,  2-benzilpiridin  va  piperidin 

qo’shildi. Alkan uglevodorodga 10% (xajm bo’yicha) dioksan qo’shilgan elyuent 

olinganda  metilalmashgan piridinlarga  nisbatan  yuqori selektivlik  nomoyon  qildi, 

ular  metil  guruxlarining  xalqada  tutgan  o’rniga  bog’liq  bo’lmagan  xolda  gurux 

xolatida  ajraldi.  2-Benzilpiridin  bu  sharoitda  eng  ko’p  ushlanib  qolinadigan 

komponent  bo’lib,  xromotogrammada  piridinlar  aralashmasidan  keyin  turadi. 

Piridin va gomologlarining ajralishi aktiv komponent metilen xlorid qo’llanilganda 

aromatik uglevodorodlarining ajralishi bilan bir xil. 

---

 

38 

 

Erituvchi  tabiatini  o’zgartirib  ba’zi  piridin  gomologlari  va  izomerlarini 

ajratishga erishildi. 3.1-b rasmda piridin model aralashmalarining 10%  dioksanni 

elyuent  oqimida  ajralishi  keltirilgan.  Bu  azotli  asoslarning  xromotogrammada 

bunday  ketma-ketlikda  joylashishini  ikki  faktorga  bog’lash  mumkin:  birinchisi 

azotdagi  bog’lanmagan  elektron  juftga  o’rinbosarlarning  fazoviy  ta’siri 

(ekranlanishi) bo’lsa, ikkinchi bu birikmalrning asosli xossalaridir. 

 

Xar bir birikma uchun ushlanish vaqti va ba’zi xromotografik ko’rsatkichlari 

aniqlanib 3.1, 3.2, 3.3,  3.4 jadvallarda jamlandi. 

 

 

3.1.4.2. Xinolinlar analizi. 

 

Xinolinlarning ajralishi xam piridinlariing ajratish sharoitida o’rganildi. 

 

3.2.e-rasmda  va  3.1-3.2-jadvalda  alyuminy  oksidning  yupqa  qatlamida 

xinolinlarning 

gomologlari 

va 

izomerlarining 

ajralishi 

keltirilgan. 

Komponentlarning  ajralish  tartibi  erituvchi  tabiatiga  va  o’rinbosarlarning  azot 

atomiga nisbatan joylashgan o’rniga bog’liq. Bu xolat xinolinlarni xossalari yaqin 

bir nechta guruxga ajratish imkonini beradi. 

 

 

                                                                                             3.2-jadval. 

Aromatik  va  geteroorganik  birikmalarning  alyuminiy  oksidda  (0.056-0.075mm  li 

fraktsiya)  xromatografik  ajralishi  natijalari  Elyuent:  n-geksan±  10%  (xajm) 

metilenxlorid, adsorbtsiyalanmaydigan komponent dekalin. 17.7mm.                                                                                      

A

jr

al

is

h

 

tar

ti

b

i