O’zbekiston respublikasi xalk

2.5. O’simlik qoplami va inson faoliyati 

Zomin  ―Xalq  bogi‖  o’simliklari  bir  nech  xil  turdan  iborat.  Lekin  ular  dengiz 

sathidan ko’tarilgan sari ekspozisiya, qoyalar qiyaligi va tuproq gurunt sharoitlariga 

qarab o’zgarib boradi. 

Turkiston  tog’  tizmasining  shimoliy  qismi,  cho’lga  yaqin  bo’lganligi  uchun 

o’simlik dunyasining boyligi nisbatan kam. 

Qo’riqxona hududi uchta o’simlik mintaqasiga ajratiladi. 

1.

 

Tog’ sahrosi.{dasht mintaqasi} 

2.

 

Archazor mintaqasi. 

3.

 

Baland tog’li kserofitlar mintaqasi. 

---

 

- 27 - 

 

Nurota tumani, tog’i va tog’ oldi tekisliklari usimlik qoplami, ularning turlari, 

cho’l(sahro)lanish  va  antrapogen  ta’sir  natijasida  o’zgarishi  va  nihoyat  ularni 

himoyalash  bo’yicha  E.P.Korovin,  V.S  Titov,  K.Z.Zokirov,  V.O  Burыgin,  P.Z 

Zokirov,  R.V  Kamelin  [39],  A.R  Raxmatullaev,  Yu.O.Utaev,  A.S.Yuldoshev  va 

boshqalar  ko’p  qirrali  tadqiqotlarni  olib  boradilar.  Bu  ilmiy  asarlarni  tahlil  qilish 

asosida  tatqiqot  olib  borilgan  hudud  yaylov  iqlimiy  hududlashtirish  bo’yicha  o’rta 

Zarafshon okrugiga  kiradi. Bu hududda  o’simliklarning quyidagi turlari ajratiladi,  

qo’ng’irbosh,  mayin,  shuvoq,  mingbosh,  qo’ziquloq,  isfarak,  oqquray,  karrak, 

lolaqizg’aldoq, chitir, kelinsupirgi, chirmoviq,   cho’lyalpiz, ajriq, bodom, tog’olcha, 

zirk, tog’shuvoq, tog’piyoz, otquloq, bug’doyiq,   kiyiko’t, lola, zarang, chetan, archa, 

o’rik,  eryong’oq,  gulizardak  va  boshqa  o’simliklarni  uchratish  mumkin  (2-rasm). 

Shu  bilan  birgalikda  bu  o’simliklarning  ayrim  turlari  dorivor  o’simliklarni  tashkil 

qiladi.

 

2-rasm 

O’r-qirli va prolyuvial tekisliklarda o’simlik qoplamining umumiy ko’rinishi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bu  hududda  juda  ko’p  miqdorda  jonivorlar  ham  uchraydi.  Tuproqda  o’z 

hayotini   o’tkazish   bilan   bog’liq   bo’lgan   yuqori   tabaqadagi   umurtqali 

hayvonlar dunyosi-ilonlar, kaltakesaklar, sichqonlar,  yumronqoziq, ko’rsichqonlar, 

---

 

- 28 - 

 

kalamushlar,  chuvalchanglar  va  boshqalar  uchrab,  bular  erni  qazish,  yumshatish, 

ma’lum  darajada  yangi  strukturali  yaralmalarni  vujudga  keltirish  va  nihoyat  tuproq 

qatlamlarini  bir-biri  bilan  aralashtirish, tuproq, suv -  havo  rejimiga o’ziga xos  ta’sir 

ko’rsatishi  bilan  ishtirok  etadilar. Bulardan  tashqari  tipratikon,  toshbaka, qushlardan 

to’rg’ay, mayna, chumchuk, zag’izg’on, ko’katra, burgut, kirg’iy va boshqalar bor. 

Xalq  xo’jaligida  foydalaniladigan  erlarda  (sug’oriladigan,  lalmikor  erlar, 

yaylovlar  va  boshqalar)  inson  faoliyati  tuproq  hosil  bo’lishiga  juda  katta  ta’sir 

qiladi.  O’t  dalali  almashlab  ekish

;

  daraxtlar  o’tkazish,  erni  ishlash  va  o’g’itlash, 

sug’orish,  kolmataj,  erning  zaxini  ketkazish  va  sho’rini  yuvish,  tekislash  va 

boshqa  shunga  o’xshash  tadbirlarning  barchasi  tuproqning  rivojlanishiga 

va  uning  asosiy  xususiyatlariga  juda  katta  ta’sir  ko’rsatadi.  Qo’riq  erlarni 

birinchi haydalgan kunidan boshlab, ularning tabiiy qiyofasi o’zgaradi, ya’ni 

ularning  ustki  chim  qatlami  yo’qolib,    pastki  qatlamlar  bilan  aralashadi    (3-

rasm). 

3-rasm  

Pala-partish haydalgan erlar 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bunday  tuproqning  havo  o’tkazish  va  suv  rejimi  boshqacharoq  bo’ladi. 

O’simlik  va tuproq jonivorlarining hayoti uchun zarur sharoit ham o’zgaradi, erni 

o’g’itlash orqali biz bunday o’zgarishlarni yanada kuchaytiramiz.  Erga solinadigan 

---

 

- 29 - 

 

organik va mineral o’g’itlar tuproqdagi ozuqa moddalar miqdorining ko’payishga va 

qisman  tuproq  kimyoviy  tarkibining  o’zgarishiga  sabab  bo’ladi.  Zovurlar  qazib 

tuproq  zaxini  ketkazish,  sho’rni  yuvish  natijasida  tuproqda  juda  ko’p  o’zgarishlar 

sodir  bo’ladi.  Inson  mehnati  tufayli  unumsiz  sho’rhok  tuproqlar,  botqoqlar  va 

boshqa  shu  singari  foydalanish  qiyin  bo’lgan  erlarning,  sifati  yaxshilanadi  va 

unumdor  tuproqqa  aylanadi.  Keyingi  davrlarda  insoniyat  turli  maqsadlarda  tekis 

maydonlardan  magistral  asfaltlangan  yo’llarni o’tkazdi,  tabiiy  o’simlik  qoplamidan  

foydalanishlari  oqibatida    suv  va  shamol  erroziyalari  kuchaydi  bu  harakatlar  

pirovardida erlar yaroqsiz bo’lib qoldi (4-rasm).

 

4-rasm  

Tuproq yuzasining dehqonchilik davrida buzilishi