O’zbekiston respublikasi xalk

 

 

 

 

 

 

 

 

I 

---

 

- 30 - 

 

II BOB. O’ZBEKISTON TOG’ VA TOG’ OLDI HUDUDLARI 

TUPROQLARI 

 

3.1. Tog’ va tog’ oldi hududlari tuproqlarining   gorizontal hamda vertikal

 

mintaqaviyliklari va tuproq hosil bo’lishining o’ziga xos xususiyatlari.

 

 

O’zbekiston Respublikasi katta hududni egallagani sababli turli tuproq-iqlim 

mintaqaviyligiga  ega.  Bu  o’rinda  birinchi  bo’lib  tuproqlarning  gorizontal  va 

vertikal  qonuniyatlar  asosida  tarqalishini  alohida  ko’rsatish  lozim.  Tuproqlarning 

respublikamiz  hududida vertikal  qonuniyatlar  asosida  tarqalishining  eng  dastlabki 

quyi chegarasi och tusli bo’z tuproqlardan boshlanib,  tipik va to’q tusli bo’z, tog’  

jigarrang,  baland  tog’  dasht  o’tloqi  (alp  va  subalp  mintaqa)  va  doimiy  tog’ 

muzliklari  tomon  davom  etadi.  Gorizontal  qonuniyatlar  esa  uning  boshlanish 

nuqtasi  och  tusli  bo’z,  keyinchalik  bu,  qumli  sahro,  sur  tusli  qo’ng’ir,  taqirli 

tuproqlar  hamda  sho’rhoklarga  o’tadi.  Tuproqlar  tarqalishining  bunday 

qonuniyatlarini respublikamizning ayrim viloyatlari hududida misolida ko’rishimiz 

mumkin.  Jumladan  Qashqadaryo  viloyati  hududi  aynan  gorizontal  va  vertikal 

qonuniyatlar  asosida  tuproqlarning  tarqalishini  ko’ramiz.  Bunday  qonuniyatni 

uncha to’liq bo’lmagan  Nurota tog’ari hududi misolida ko’rishimiz mumkin.

 

 

Qashqadaryo  viloyati  va  Nurota  hududida  qumli  sahro  tuproqlar-qisqa 

(boshlanish)  shakldagi gorizontal qonuniyatlarni; → och tusli  bo’z → tipik bo’z 

→  to’q  tusli  bo’z  →  tog’  jigarrang  tuproqlari  shaklidagi  vertikal  qonuniyatlarni 

ko’rish  mumkin.  Bunday  zanjirda  gorizontal  qonuniyatning  sur  tusli  qo’ng’ir, 

taqirli  tuproqlari,  vertikal  qonuniyatning–baland  tog’  dasht  hamda  doimiy  tog’ 

muzliklari  yo’qligini  ko’ramiz.  Nurota  tumani  hududida  tarqalgan  tuproqlar 

gorizontal  va  vertikal  qonuniyatlar  asosida  joylashsada,  mazkur  tuproqlar 

geografik  iqlimiy  sharoitlariga  ko’ra  respublikamizning  boshqa  hududlarida 

tarqalgan  hamda  shu  nom  bilan  yuritiluvchi  tuproqlardan  dengiz  sathiga  nisbatan  

joylanish  balandligi,  yog’in-sochin  miqdori,  o’simlik  qoplamining  holati  va 

nihoyat  melkozemli  qatlamning  qalinligi  kabi  ko’pgina  morfolitogenetik  belgilar 

bilan farqlanadi. 

---

 

- 31 - 

 

 

Xususan  past  tog’li  hududlardagi  barcha  tuproq  tiplari    shu  nom  bilan 

yuritiluvchi  boshqa  tuproq  tiplaridan  kam  gumusliligi,  o’simlik  qoplamining 

kamligi  va  nihoyat  barcha  tuproq  tiplari  dengiz  sathidan  yuqoriroq  balandlikda 

joylashganligi bilan ajralib turadi. 

 

 

O’zbekiston  katta  hududni  egallaganligi  tufayli  unda  bir  qancha 

tuproq  tiplari,  tipchalari  va  xillari  mavjud.  Biroq  ularning  barchasi  o’ziga  xos 

tuproq  -iqlim  sharoitida  vujudga  kelgan.  Bu  o’rinda  past  tog’  va  tog’  oldi-

tekisliklarida  tuproq  hosil  bo’lishining  o’ziga  xos  xususiyatlari  mavjud  bo’lib,  bu 

hududda  tarqalgan  tuproq  tiplari  respublikamizning  barcha  hududlarida  tarqalgan 

tuproq tiplari nomlari bilan atalsa-da lekin ular bu tuproqlarga xos bo’lgan barcha 

genetik-morfologik,  agrokimyoviy  va  agrofizikaviy  xususiyatlardan  farqlanadigan 

maxsus belgilarni o’zida mujassamlantiradi.  

      Sub gumitli mintaqalarning  tog’ va tog’ oldi tekisliklarida huduning tabiiy 

sharoitlari ta’sirida shakllangan, o’z evolyustiyasini davom ettirayotgan   quyidagi 

tuproq  tiplari tarqalgan