O’zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasi toshkent islom universiteti

Hududlarning jahon eksportidagi ulushi, 2012⁷
1948-2011-yillar davomida Jahon Savdo Tashkiloti tomonidan olib borilgan taxlil shuni ko'rsatadiki, Osiyo qittasidagi jami jahon eksportlarining ulushi esda qolarli darajada o'sgan. Shuning uchun bugun jahon eksportlari 31%ga erishdi. Bu tahlil yana Shimoliy Amerikaning 1948-yilda 28.3%dan 2011-yil 13%ga ulushi pasayganini ko'rsatadi. Biroq, JST 2012-yilda jahon savdosida 2.1% o'sishni qayd qildi. Chunki Yevropaga moliyaviy inqiroz va neft narxining ko'tarilishi juda katta ta'sir qilgan.
II bob. Dunyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish jihatidan guruhlanishi.
1.1. Dunyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish jihatdan guruhlanish asoslari
Jahonda 193 ta mustaqil davlat, 61 ta qaram hudud va 6 ta nizoli hudud mavjud. Xal­qaro statistikada «davlat» tushunchasi emas, balki «mamlakat» tushunchasi qo‘llaniladi. Chunki mamlakat, albatta, siyosiy mustaqillikka ega bo‘lishi majburiy emas. Siyosiy-geografik ma’noda mamlakat — bu muayyan chegaralarga ega, davlat suvrenitetidan foydalanuvchi hududdir. Jahon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlarni miqdoriy jihatdan aks ettiruvchi xalqaro statistika nuqtayi nazaridan esa «mamlakat» tushun­chasi iqtisodiy ma’noda qo’llanilishi va «iqtisodiyot» tushunchasi bilan mos keladi. Ushbu tushuncha davlatning muayyan hududini, masalan, Xitoy tarkibiga kiruvchi Tayvan va Gonkongni alohida iqtisodiy hudud sifatida ifoda etishi mumkin.
Tayvan Xitoyning boshqa subyektlari singari uning ma’muriy okrugi hisoblana­di. Gonkong Syangan hududining inglizcha nomi bo‘lib, Buyuk Britaniya tomonidan 1898-yilda Xitoydan ijaraga olingan. 1984-yil sentyabr oyidagi Xitoy-ingliz deklaratsiyasidan so‘ng 1997-yilning iyul oyida Gonkong ustidan Xitoy suvereniteti o‘natildi. Hozirgi kunda Gonkong Xitoy hududlaridan biri hisoblanadi va yarim avtonom subyekt sanaladi. Gonkong xalqaro kelishuvga muvofiq Xitoy Xalq Respublikasidan alohida o‘z mustaqil hukumatiga ega. Tayvan va Gonkong Xitoyning siyosiy-ma’muriy hududlari hisoblanishiga qaramasdan xalqaro statistikada ular alohida mamlakatlar sifatida hisobga olinadi.
Dunyo mamlakatlari, bir tomondan, biri-biridan iqtisodiyotining hajmi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, institutsional va madaniy xususiyatlari bilan farq qilsa, ikkinchi tomondan, ular muayyan o‘xshashliklarga ham ega. Ushbu holat jahon iqtisodiyotining tarkibi va rivojlanish tendensiyalarini o‘rganish maqsadida muay­yan mezonlar bo‘yicha tasniflash imkonini beradi.
Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi kompleks va umumlashtiruvchi ko'rsatkich hisoblanadi va quyidagilarni o'z ichiga oladi:
-aholi jon boshiga to'g'ri keluvchi YalM/YaMM;
-iqtisodiyotning tarmoq tarkibi;
-aholi jon boshiga mahsulotlarning asosiy turlarini ishlab +chiqarish (alohida tar- moqlarning rivojlanish darajasi);
-aholi turmush darajasi va sifali;
-iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichi.
Iqtisodiy adabiyotda, ommaviy axborot vositalarida mamlakatlarni guruhlashning «standart tasnifi» nomini olgan yondashuv keng tarqalgan. Yaqin vaqtlarga qadar ushbu yondashuv Xalqaro valyuta fondi (XVF) tomonidan «Jahon iqtisodiyo­tining rivojlanish istiqbollari» (World Economic Outlook) deb nomlanuvchi yillik hisobotlarida qo'llanilgan.⁸
Standart klassifikatsiyada mamlakatlar uch guruhga ajratiladi: rivojlangan, rivojlanayotgan va o'tish iqtisodiyoti mamlakatlari. Ular jahon iqtisodiyotining tarkibini tashkil etadi va jahon aholisi, yalpi ichki mahsuloti va jahon savdosidagi ulushini tavsiflaydi.
Standart tasnifi biron-bir qat’iy miqdoriy mezonga ega emas. U mamlakat iqti­sodiyotining tarkibiy jihatlari, xo'jalik faoliyatining tashkiliy tamoyiIlari, institutsional va madaniy xususiyatlari hamda joriy iqtisodiy muammolarini hisobga oladi.
Ushbu tasnifda rivojlangan mamlakatlarga 29 ta xususiy mulkchilikka va rivoj­langan industrial sektorga asoslangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar kiradi. Jumladan, 2002-yilda rivojlangan mamlakatlarda dunyo aholisining 15,4%, ya’ni «oltin milliard» deb ataluvchi I mlrd. kishi yashagan va ular hissasiga jahon yalpi mahsulotining 55,7 % hamda jahon tovarlar va xizmatlar eksportining 74,8 % to'g'­ri kelgan (2.1.1-diagrannna).
O'tish iqtisodiyoti mamlakatlari 28 ta davlatni o'z ichiga oladi. Ushbu mamlakatlar rivojlangan industrial bazaga ega va rejali ma’muriy iqtisodiyotdan bozor iqti- sodiyotiga o'tish bilan bog'liq holda iqtisodiy islohotlarni boshidan kcchirayotgan mamlakatlardir. O'tish iqtisodiyoti mamlakatlari quyidagi ikki guruhga ajratiladi: