O’zbеkistоn rеspublikаsi

Yo’ldosh o’zgarishlar metodi.

Yo’ldosh o’zgarishlar metodiga muvofiq, bir holatning o’zgarishi hodisaning o’zgarishiga ham olib kelsa, shu holot kuzatilayotgan hodisa o’zgarishining sababidir.

Yo’ldosh o’zgarishlar metodi yordamida juda ko’p qonunlar, shu jumladan, fizikadagi gazning harorati bilan uning zichligi, tortishish kuchi bilan masofa, iqtisodiyotdagi talab va taklif o’rtasidagi bog’lanishlar va shu kabilar o’rganiladi.

Hodisadan avval kelayotgan holatlarni A, V, S lar bilan, bu holatlarning o’zgarishi darajasini 1,2,..., n bilan, hodisani d bilan belgilasak, yo’ldosh o’zgarishlar metodida muhokama jarayonining quyidagi shakl bo’yicha amalga oshishini ko’ramiz:

Hollar	Hodisa vujudga kelishdan avval mavjud bo’lgan holatlar	Hodisalar
1	AVS1	d1
2	AVS2	d2
		....
n	AVS n	dn

Ehtimol, S holat d hodisaning sababidir.
Masalan, Quyoshning dastlabki holotdagi aktivligi S¹ ga teng bo’lganda, Yerda radiasiya darajasini d¹ deb olsak, Quyosh aktivligining S²  darajasiga ko’tarilishi Yerdagi radiasiya darajasining ham d² gacha ko’tarilishiga olib keladi.Yo’ldosh o’zgarishlar metodining qo’llanishi ma’lum bir shart sharoitlarga rioya qilishni taqazo etadi.

Birinchidan, o’rganilayotgan hodisaning sababi bo’lishi mumkin deb ehtimol qilingan holotlar aniqlanishi kerak. Bu holatlarni A, V, S lar deb hisoblasak, «A yoki V yoki S holat d hodisasini keltirib chiqaradi», degan ayiruvchi hukm ko’rinishidagi fikr hosil bo’ladi.

Ikkinchidan, yuqoridagi holatlar ichidan sababiy aloqadorlikning bir ma’noli bo’lishi xususiyatiga ega bo’lishi, ya’ni konkret holatning o’zgarishi hodisadagi konkret o’zgarishga olib kelishi shartiga muvofiq kelmaydiganlari chiqarib yuborilishi (eliminasiya qilinishi) zarur. Yuqoridagi shaklda A va V holatlari aynan shunday bo’lib, ular muhokama jarayonidan chiqarib yuborilishi kerak.

Uchinchidan, eliminasiyadan keyin qolgan yagona holat ajratib olinib, uning o’zgarishi hodisaning o’zgarishiga sababdir, degan xulosaga kelinadi. Bizning shaklda bunday holat S bo’lib, uning S¹ dan Sⁿgacha bo’lgan o’zgarish intensivligi hodisaning d¹dan dⁿgacha bo’lgan o’zgarishi intensivligi bilan birgalikda kechayapti.

Yo’ldosh o’zgarishlar to’g’ri va teskari yo’nalishlarga (proporsionallikka) ega bo’lishi mumkin.

To’g’ri yo’nalishdagi (proporsionallikdagi) bog’lanish deganda, hodisadan avval keladigan holatning o’zgarish intensivligining ortishi hodisaning o’zgarishi intensivligining ortishiga olib keladigan aloqadorlik nazarda tutiladi. Masalan, Quyoshdagi dog’ning kattalashishi magnit bo’ronining kuchayishiga olib keladi.

Teskari yo’nalishdagi (proporsionallikdagi) bog’lanish deganda esa, hodisadan avval kelayotgan holatning intensivligining ortishi hodisaning o’zgarish intensivligining kamayishiga olib keladigan aloqadorlik tushuniladi. Masalan, tushunchaning hajmi kengaytirilganda, uning mazmuni torayadi.