O’zbеkistоn rеspublikаsi

Murakkab hukmlar

Hukm terminlari birdan ortiq bo’lsa, murakkab hukm deb ataladi. Murakkab hukmlar «va», «yoki», «agar... unda» kabi mantiqiy bog’lamalar, inkor qilish va modal terminlarni qo’llash orqali ikki va undan ortiq oddiy hukmlarning o’zaro birikishidan hosil bo’ladi. Mantiqiy bog’lovchining mazmuniga ko’ra murakkab hukmlarning quyidagi asosiy turlarini farq qilish mumkin: birlashtiruvchi, ayiruvchi, shartli, ekvivalent.

Birlashtiruvchi (kon’yunktiv) hukmlar deb ikki va undan ortiq oddiy hukmlarning «va», «ham», «hamda» kabi mantiqiy bog’lovchilar vositasida o’zaro birikishidan hosil bo’lgan hukmlarga aytiladi. Masalan, 1.«Qo’ng’iroq chalindi va dars boshlandi». 2.«A. Navoiy shoir va davlat arbobi bo’lgan». 3.«Muhammad Xorazmiy va Ahmad Farg’oniylar matematika fanining rivojlanishiga katta hissa qo’shganlar».

Birinchi birlashtiruvchi hukm ikki mustaqil oddiy hukmning bog’lanishidan hosil bo’lgan. Ikkinchi hukmda bir xil subyektga ega bo’lgan ikki oddiy hukm o’zaro bog’langan. Uchinchi birlashtiruvchi hukmda esa bir xil predikatga ega bo’lgan ikki oddiy hukm o’zaro bog’langan. O’zbek tilida birlashtiruvchi hukmlar «ammo», «lekin», «biroq» kabi bog’lamalar va (,) vositasida ham tuziladi. Mantiqiy bog’lamalar kon’yunksiya belgisi «»orqali ifodalanadi. Formulasi rq.

Kon’yunktiv (birlashtiruvchi) hukm tarkibidagi oddiy hukmlarni «r» va «q» shartli belgilari bilan belgilasak, unda bu hukm «» formulasi orqali ifodalanadi. Kon’yunktiv hukm tarkibidagi oddiy hukmlar chin yoki xato bo’lishi mumkin. Tarkibidagi hamma oddiy hukmlar chin bo’lganda, birlashtiruvchi hukm chin bo’ladi. Boshqa hamma holatlarda esa xato bo’ladi. Masalan, «Yolg’on gapirish va o’g’irlik qilish jinoyatdir» hukmidagi birinchi oddiy gap «Yolg’on gapirish jinoyatdir» chin bo’lmaganligi uchun bu hukm chin bo’lmaydi.