O`zbеkistоn rеspublikasi

9.3. Tovarning yashash davri va uning bosqichlari 
Firmalar  mahsulotning  holatini  aniqlashda  uning  yashash  davrini 
tadqiq etishga tayanadilar. Mahsulotning  yashash davri tovarning bozorga 
kirib kelishidan boshlab, to uning bozordan chiqib ketishiga qadar bo‘lgan 
davrda  amalga  oshiriladigan  tadbirlardan  iborat  konsepsiyadir.  Birinchi 
marta  tovarning  yashash  davri  konsepsiyasini  1965-yili  Teodor  Levitt 
tomonidan e’lon qilingan. 
Tovarning yashash davri to‘rt turga ajratiladi: mahsulotning katta sinfi 
yashash  davri,  mahsulot  turining  yashash  davri,  qo‘llash  usullarining 
yashash davri, mahsulot markasining yashash davri. Masalan, birinchisiga 
soatni,  mahsulot  turiga  esa  qo‘l  va  osma  soatlarni  keltirish  mumkin, 
qo‘llash  usullariga  ko‘ra  esa  qo‘ng‘iroqli  soatlardan  foydalanishni  misol 
qilib keltirish mumkin. 
Marketing  maqsadlarida  yashash  davrining  jami  to‘rtta  turi 
o‘rganiladi, firma doirasida ikkinchi va uchinchi turlariga ko‘proq e’tibor 
qaratiladi.  Birinchisi  shu  sinfga  mansub  mahsulotga  talab  pasayadigan 

---

 
161 
 
 
davrda,  to‘rtinchisi  esa  raqobatchi  firmaning  mavqeini  aniqlash  zarurati 
paydo bo‘lganda qo‘llaniladi. 
Tovarning  an’anaviy  yashash  davrida  quyidagi  bosqichlar  ajralib 
turadi:  

 
ishlab chiqarish; 

 
kirib kelish; 

 
o‘sish; 

 
yetuklik; 

 
to‘yinish; 

 
inqiroz (kasodlik). 
Amalda  har  bir  mahsulot  uchun  bu  narsa  har  xil  kechadi,  ayrim 
tovarlar  bozorga  kirib  kelishning  uzoq  davrini  boshidan  kecharadi, 
boshqasi  tezda  kirib  keladi,  tarqaladi,  uzoq  muddat  barqaror  saqlanib 
turadi. 
Tovarning  yashash  davri  bosqichlarini  aniqlashning  asosiy  mezoni 
mahsulot sotish hajmi va foyda normasi dinamikasidir. 
Mahsulot  ishlab  chiqarish  (ITTKI)  bosqichi  tovarni    utun  hayotiy 
davrida  muhim  bosqich  bo‘lib  hisoblanadi.  Mahsulot  ishlab  chiqarish 
qancha  samarali  amalga  oshirilsa,  ya’ni  loyihalashtirilayotgan  tovar 
bo‘yicha  bozor  talabi  va  xaridor  ehtiyojini  firma  vaqt  bo‘yicha  tezroq 
hisobga  olsa,  ushbu  bosqichda  xarajatlar  shuncha  kam  bo‘ladi.  Firma 
yangi tovar bilan bozorga tezroq chiqadi va zarur foyda oladi. 
Kirib  kelish  bosqichi  sotish  hajmining  g‘oyat  keskin  o‘sishi  bilan 
ajralib  turadi.  Bozor  mahsulotni  hali  qabul  qilmagan  narxlar  nisbatan 
yuqori  bo‘ladi.  Savdo  yuqori  daromadli  guruhlarga  mo‘ljallanadi. 
Raqobatchilar juda ozchilikni tashkil etadi. 
Shunday  qilib,  bu  davr  kapital  sarflar  davri  hisoblanadi,  sarflar 
keyinchalik  foyda  keltirishi  mumkin  yoki  mahsulot  ishlab  chiqarishdan 
voz  kechiladigan  bo‘lsa,  ular  to‘liq  xarajatlar  hisobiga  o‘tkaziladi,  ya’ni 
hisobdan chiqariladi. 
O‘sish  davrida  tovar  sotish  hajmi  o‘sib  boradi  -  iste’molchilar 
mahsulotni qabul qilgan va unga bo‘lgan talab ta’minlangan bo‘ladi. Har 
qanday  mahsulot  bu  bosqichga  yetib  kelmaydi:  ba’zilari  bozorga  kirib 
kelish  davridayoq  kasodga  uchraydi.  Bozor  sifati  yuqori  raqobatchi 
mahsulot bilan to‘lib ketadi. Narxlar tobora arzonlashib boradi. 
Yetuklik  bosqichi  tovar  aylanmasi  ortishi,  bozorning  kengayishi 
davom etishi va mutlaq o‘sishi bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish va tovar 
taqsimlash  tizimida  tayyor  mahsulot  zahiralari  oshib  boradi.  Bozorda 
intensiv  raqobat  hukm  suradi.  Yangi  modifikatsiyali  tovarlarni  kiritish 

---

 
162 
 
 
ularning  assortiment  guruhini  kengaytirish  hamda  xaridorlarga  yangi 
xizmat  ko‘rsatish  uslublarini  kiritish  intensiv  innovatsiya  chora-tadbirlari 
vositalari orqali amalga oshiriladi. 
Mahsulotni  yetuklik  bosqichida  marketingni  asosiy  strategiyalari 
bozorni  modifikatsiyalash,  tovarni  modifikatsiyalash  va  marketing-miksni 
modifikatsiyalash hisoblanadi. 
To‘yinish davrida bozor va narxlar barqarorlashadi. 
Sifatsiz  va  raqobatga  bardosh  berolmaydigan  mahsulotlar  bozordan 
siqib chiqariladi. Tovar sotish sur’atlari tobora pasayadi. To‘yinish davrida 
firmaning  umumiy  maqsadi,  mahsulotni  barcha  turlari  bo‘yicha  to‘liq 
sotishni tobora oshirib borishni ta’minlashga qaratiladi. 
Inqiroz  davrida  mahsulotning  o‘tishi  qiyinlashadi,  foyda  kamayadi, 
raqiblar  maydondan  ketadi.  Bu  bosqich  davomida  firmaning  maqsadi 
«mahsulot  tayyorlashni  davom  ettirishdan  iborat»  bo‘ladi,  mahsulotni 
bozorga yetkazib berishni to‘xtatish haqida qat’iy qarorga kelgunga qadar 
undan  olish  mumkin  bo‘lgan  jami  foydani  undirib  olish  uchun  shunday 
yo‘l  tutiladi.  Tovarning  yashash  davri  konsepsiyasi  mahsulot 
assortimentini rejalashtirishda katta ahamiyatga egadir.