O`zbеkistоn rеspublikasi

7.2. Bozor konyunkturasi holati va kelgusida rivojlanish 
ko‘rsatkichlari hama baholash uslublari
 
Konyunktura tahlili ishlab chiqarish va iste’molning hajmi, tarkibi, bir 
tovar  boshqasining  o‘rnini  egallay  olish  imkoniyati,  tovar  zahiralari, 
narxning  o‘zgarishi,  reklama  xizmati,  bozor  ishtirokchilarini  o‘rganishni 
o‘z ichiga oladi. Bozor konyunkturasini muntazam o‘rganib borish savdo 
faoliyatini  muvaffaqiyatli  yakuniga  imkon  beradi.  Har  davrda  bozor 
konyunkturasi  qaysi  tovarni  ishlab  chiqarishni  ko‘paytirish,  qaysi  tovarga 
talabning  kamayishi  haqida  aniq  ma’lumotlar  beradi.  Bu  ma’lumotlar 
ishlab  chiqarish  uchun  ham  savdo  firmasi  uchun  ham  zarur.  Bozor 
konyunkturasi  bozorda  muvozanat  mavjudligi  yoki  buzilganligi  bilan 
xarakterlanadi.  Shunga  ko‘ra  bozor  konyunkturasi  ijobiy  va  salbiy,  qulay 
va noqulay bo‘lishi mumkin. 

---

 
135 
 
 
Bozor  konyunkturasi  ayrim  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  miqyosiga  va 
sotib oluvchilarning xarid qobiliyatiga bog‘liqdir, narx- navoga, modaning 
o‘zgarishiga  qarab  har  xil  bo‘ladi.  Bozorning  kelajakdagi  holatini  ishlab 
chiqarishning  texnikaviy  ahvoli,  unga  sarflangan  qo‘shimcha  resurslar, 
ularni qaytarish muddatlari, tovar zahiralari dinamikasi, eksport va import, 
shuningdek  narx  -  navodagi  o‘zgarishlar  yo‘nalishiga  qarab  aniqlash 
mumkin. Bu bilan tovar taklifi o‘rganiladi. 
Investitsiya summasi va tuzilishiga, mehnat predmetiga bo‘lgan talab 
va korxona, tashkilotlar pul sarfining yo‘nalishiga qarab, shuningdek, aholi 
xarid  qobiliyatining,  uning  tovarlar  bilan  ta’minlanish  darajasini  hisobga 
olib talab o‘rganiladi.  
Uzoq  muddatli  o‘sish  imkoniyalarini  aniqlash  va  konyunktura  tahlili 
bir -biri bilan bog‘liq va u bir-birini to‘ldira boradi.  
 Sifatli  tahlil  qilish  uchun  to‘plangan  ma’lumotlarni  3  ta  guruhga 
bo‘linadi: 
  -o‘tgan davr konyunktura ma’lumotlari; 
  -tadqiq qilinayotgan davr konyunktura ma’lumotlari; 
  -kelgusidagi konyunkturaga ta’sir etuvchi ma’lumotlar.  
 Konyunkturani  tahlil  qilish  shakli  konyunktura  sharhi  bo‘lib 
hisoblanadi.  
Konyunkturani 
tahlil 
qilish 
savollariga 
o‘tishdan 
avval 
konyunkturaning ko‘rsatkichlar tizimini ko‘rib chiqish darkor. 
Ko‘rsatkichlar  shartli  ravishda  makro  va  mikroko‘rsatkichlarga 
bo‘linadi.  Makroko‘rsatkichlarga  -  umumxo‘jalik  konyunkturasini 
tavsiflovchi  ko‘rsatkichlar:  yalpi  milliy  mahsulot,  yalpi  milliy  daromad, 
ishlab  chiqarish  ko‘rsatkichlari,  tovar  aylanma  ko‘rsatkichlari,  pul 
muomalasi 
ko‘rsatkichlari, 
iste’mol 
ko‘rsatkichlari 
kiradi. 
Mikroko‘rsatkichlarga  esa  alohida  tovarlar  bozorini  tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlar kiradi: ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, mahsulot sotilishi va 
iste’moli, narx dinamikasi va h.k. 
Umumxo‘jalik  konyunkturasi  tahlilini  izlanish  maqsadiga  ko‘ra  ikki 
yo‘l bilan olib borish mumkin:  
1.  
Agar  ma’lum  bir  vaqt  ichida  konyunkturaning  rivojlanish 
tendensiyasi  va  sur’atlarini  bilib  olish  masalasi  qo‘yilgan  bo‘lsa,  u  holda 
konyunktura tahlili shu vaqtning ichida uning dinamikasini o‘rganish yo‘li 
bilan olib boriladi. 
2.  
Agar  eng  oxirgi  sanaga  konyunktura  holatini  aniqlash  masalasi 
qo‘yilgan bo‘lsa, u holda iqtisodiy davrning fazasi va  faza ichidagi misol 
tariqasidagi joyini aniqlash yo‘li bilan olib boriladi. Shuni e’tiborga olish 

---

 
136 
 
 
kerakki,  konyunktura  tahlili  va  uzoq  tendensiyalarning  rivojlanishini 
aniqlash o‘zora bog‘liq va bir - birini to‘ldiradi. 
Konyunktura  tahlili  jamiyatning  xo‘jalik  hayotining  qiyinligini 
hisobga  olmagan  holda  u  yoki  bu  qarashlarni  tasdiqlaydigan 
o‘zboshimchalik  bilan  tanlangan  omillar  va  statistik  ma’lumotlarga 
yondashib emas, balki bir-biriga qarama-qarshi hodisalarning yig‘indisiga 
yondashish  kerak.  Konyunktura  tahlilining  shakli  bu  konyunktura  sharhi 
va ma’lumotnomasidir. 
Mahsulot  ishlab  chiqarish  belgilanganligiga  qarab,  mahsulotning 
mutlaq  birligi  o‘lchovlarida  ishlab  chiqarib,  ishlab  chiqarish  davri 
davomiyligi,  iste’molchilar  doirasi  tezroq  yoki  sekinroq  konyunktura 
o‘zgarishini aks ettiradi. 
Ba’zi  tarmoqlar,  masalan  qora  metallurgiya,  havo  va  suv  transporti, 
qurilish belgilangan iste’molchilar uchun oldindan buyurtma qilish tizimi 
bo‘yicha ishlaydilar. Boshqalar esa, ya’ni avtomobil, radioelektron va shu 
kabilar  qisqa  muddat  ichida  ishlab  chiqariladi  va  bozorda  noma’lum 
iste’molchilarga  sotiladi.  Uzoq  muddatli  tovarlarni  ishlab  chiqarish 
qisqarishi  yoki  o‘z  ishi  natijasida  ishlab  chiqarish  konyunkturasini 
yaxshilash yoki yomonlash aniq ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanmaydi.