O`zbеkistоn rеspublikasi

4-bob. MARKETINGNING TARKIBIY TUZILISHI VA UNI 
BOSHQARISHNI TASHKIL ETISH 
4.1. Marketing tizimi haqida tushuncha va tarmoq marketingi 
 
Marketing  tizimi  -  bu  qo‘yilgan  maqsadlarga  erishish  va  maqsadli 
bozor  talabini  qondirish  uchun  marketing  qismlarining  aniq  birikuvidir. 
Tarkib  o‘zida  to‘rtta  asosiy  qism  –  mahsulot  yoki  xizmat,  narx,  taqsimot 
va siljitishlarni birlashtiradi. 
Tovar  va  xizmatlarni  olganda  bozorga  nima  tavsiya  etilishi  sifat 
darajasi,  sotish  hajmi,  kompaniyaning  innovatsion  darajasi,  o‘lchovning 
holati,  alohida  shartlar  tadqiqotlarning  hajmi  va  muddatlari  mavjud 
mahsulotni sotishni to‘xtatish paytini aniqlab olish kerak. 
Marketing 
tizimi 
ijtimoiy-iqtisodiy 
elementlar, 
subyektlar 
yig‘indisidan  iboratdir.  Marketing  tizimi  o‘z  tarkibiga  turli  elementlarni 
qamrab oladi: 
 
ta’minotchilar; 
 
raqobatchilar; 
 
vositachilar; 
 
iste’molchilar (bozor); 
 
firma (kompaniya). 
Marketing  tizimini  shakllantirish  va  amal  qilishi  aniq  o‘rab  turgan 
muhit  ta’sirida  olib  boriladi.  Bu  muhitga  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy, 
madaniy, demografik va ekologik omillar kiradi.  
Ta’minotchilar  –  alohida  olingan  tashkilot,  uyushma,  shaxslar 
yig‘indisidan  tarkib  topib,  firmani  moddiy,  moliyaviy  va  mahsulot 
resurslari bilan ta’minlaydi. 
Raqobatchilar  –  istak  bo‘yicha,  safdosh  tovar  bo‘yicha,  tovar  turi 
bo‘yicha, tovar markasi bo‘yicha turkumlanadi. 
Marketing  bo‘yicha  vositachilar  –  tashkilot  uchun  uning  tovarlarini 
mijozlarga  yetkazish,  sotish,  aloqa  o‘rnatish  bo‘yicha  yordam 
ko‘rsatuvchilardir. 
Vositachilar – savdo, logistik, marketing va moliyaviy vositachilarga 
bo‘linadi. 
Savdo vositachilari - ulgurji va chakana savdogarlardir. 
Logistika  vositachilari  –  ombor  tizimi  xizmatlarida  tovar  va  oqim 
holatlarini transportirovka qilish bilan shug‘ullanish. 
Moliyaviy vositachilar – bank, kredit, sug‘urta va boshqa moliyaviy 
xizmatlarni amalga oshiradi. 

---

 
95 
 
 
Iste’molchilar  –  firmalar,  alohida  jismoniy  shaxslar  yoki  ularni 
potensial guruhi bo‘lib, ular bozorda mavjud bo‘lgan tovar va xizmatlarni 
olishga tayyor. 
Iste’molchi – bozor qiroli, marketing vazifasi doimo iste’molchining 
xulq-atvorini  o‘rganish,  uning  ehtiyojini  firma  mahsulotiga  bo‘lgan 
munosabatini o‘rganish, tahlil qilishdan iborat. 
Firma,  marketing  va  bozor  munosabatlari  bir-biriga  o‘zaro  ta’sir 
o‘tkazib,  dialektik  bog‘liqlikda  harakatlanib  boradi.  Firma  yangi 
texnologik  jarayonlarni  egallashga,  yangi  mahsulotlar  ishlab  chiqarishga 
faqat bozordagi munosabatlar sabab bo‘ladi. 
Marketing tarkibini ishlab chiqishda bosh masala uning bir butunligi, 
maqsadga  erishishda  muvaffaqiyatni  ta’minlovchi  barcha  omillarning 
o‘zaro aloqasidir. 
Marketing  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  g‘oyasi  serqirradir.  Uning 
tarkibi yoki faoliyat sohalarida quyidagicha: 
- ishlab chiqarish vositalari marketingi; 
- iste’mol tovarlari marketingi, 
-  xizmat  ko‘rsatish  marketingi  singari  turlarini  ko‘rsatish  mumkin 
(4.1-rasm).  
Har birining faoliyatida umumiy tamoyil va vazifalar saqlanib qoladi, 
ammo  bu  yo‘nalishlarning  har  biri  o‘ziga  xos  tomonlari  bilan  ajralib 
turadi.  
Ishlab  chiqarish  vositalari  marketingi  birinchi  navbatda  ishlab 
chiqarish  talablarini  hisobga  olishga  asoslanadi.  Shu  sababli  maqsadga 
muvofiqlik maqbullik qat’iy uyg‘unlik eng birinchi o‘rinda turadi. 
Iste’mol  tovarlari  marketingi  xilma  xil  talab  va  didga  ega  bo‘lgan 
iste’molchilarning keng doiralari bilan bog‘liq. 
Bu  sohada  iste’molchi  fe’l-atvorining  tub  mohiyatini  o‘rganishga 
katta  e’tibor  beriladi.  Xususan,  iste’molchilarni  guruhlash,  reklama, 
mahsulot  sotishni  uyushtirish,  bularning  barchasi  iste’mol  tovarlari 
bozorida  marketing  faoliyatining  asosiy  masalalari  hisoblanadi.  Masalan, 
do‘konlarda  o‘z-o‘ziga  xizmat  ko‘rsatish  tamoyillari  iste’mol  tovarlari 
marketingi samarasi. 

---

 
96