O‘zbekisтon respublikasi

Elektr tokining odam organizmiga ta’siri oqibatini shakllantiruvchi omillar

Odam elektr toki ta’siriga tushgan vaqtda shikastlanish oqibatini shakllantiruvchi eng asosiy omillar tok kuchi, kuchlanish va odam tanasi ulanishi natijasida yuzaga keladigan zanjirning tok o‘tishiga qarshiligi hisoblanadi. Bundan tashqari organizmning elektr tokidan shikastlanish oqibatiga: tokning turi (o‘zgaruvchan yoki o‘zgarmas); o‘zgaruvchan tok bo‘lgan holatda tokning chastotasi; tokning tanadan o‘tish davomiyligi, ya’ni tokning organizmga ta’sir etish vaqti; tokning tanadan o‘tish yo‘li; odamning jismoniy va ruhiy-fiziologik holatlari; hamda atrof muhit shart-sharoitlari o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.

Odam tanasi qarshiligi va unga qo‘yilgan kuchlanish ham elektr tokidan shikastlanish oqibatiga ta’sir qiladi deyish mumkin, lekin ular ham oxir-oqibat, baribir, tanadan o‘tadigan tok miqdorini (kuchini) shakllantiradilar.
Тok ta’sirida tirik organizmda yuz beradigan salbiy o‘zgarishlar darajasi asosan tanadan o‘tayotgan tok kuchiga bog‘liq bo‘ladi. Lekin bu tasdiq ma’lum bir chastotada va tokning organizmga ta’sir qilish davomiyligi bir xil bo‘lsa to‘g‘ri bo‘ladi.

1. Тurli qiymatdagi toklarning shikastlanish oqibatiga ta’siri

Odam tanasidan o‘tadigan tok kuchi shartli ravishda Om qonuni formulasi bo‘yicha aniqlanadi, A:

_{I } ^Uod od _Rod
, (4.1)

bu yerda U_od

• 
  odam tanasi qarshiligi natijasida kuchlanish pasayishi, V.
  

O‘zgaruvchan tokning odam tanasiga ta’sir etish tavsifi 4.1–jadvalda keltirilgan. Bunda tokning o‘tish yo‘li qo‘ldan-qo‘lga, yoki qo‘ldan-oyoqga qilib belgilangan. Jadvalda organizmga ta’siri ma’lum bir o‘ziga xos holatlar keltirib chiqaruvchi tok miqdorlarini ajratish mumkin. Ular quyidagilardir [27, 34, 35]: bo‘sag‘aviy sezilarli tok; bo‘sag‘aviy qo‘yib yuboradigan tok; bo‘sag‘aviy qo‘yib yubormaydigan tok; bo‘sag‘aviy fibillatsiya toki.
Bo‘sag‘aviy toklar ta’siri deb organizmda quyidagi reaksiyalarni keltirib chiqaruvchi toklarning eng kichik qiymatlariga aytiladi:

• 
  bo‘sag‘aviy sezilarli tok: o‘zgaruvchan tokda – 0,6...1,6 mA, o‘zgarmas tokda 5...7 mA;
  
• 
  bo‘sag‘aviy qo‘yib yuboradigan tok: o‘zgaruvchan tokda – 10...15 mA, o‘zgarmas tokda 25...50 mA;
  
• 
  bo‘sag‘aviy qo‘yib yubormaydigan tok: o‘zgaruvchan tokda – 20...25 mA, o‘zgarmas tokda 25...80 mA;
  
• 
  bo‘sag‘aviy fibillatsiya toki: o‘zgaruvchan tokda – 50...80 mA, o‘zarmas tokda 100...150 mA;
  
• 
  ta’sir vaqti 2..3 sekunddan oshsa yurak ishlashini to‘xtatuvchi bo‘sag‘aviy tok: o‘zgaruvchan tokda – 90...100 mA, o‘zarmas tokda 300 mA.
  

Organizmga ta’sir qiluvchi tok kuchi 5 A va undan ortiq bo‘lganda nafas olish organlari tezlikda shikastlanadi, yurakda fibillatsiya jarayoni yuzaga kelmasdan ishlashi to‘xtaydi, organizmning og‘ir kuyishi va o‘limi sodir bo‘ladi.
Yuqorida keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki, bo‘sag‘aviy sezilarli tok ta’sirida organizmda qandaydir bir sezgi, qo‘zg‘alish hosil bo‘ladi. Bo‘sag‘aviy qo‘yib yuboradigan tok ta’sir qilganda odam o‘zini tashqaridan yordamsiz tok ta’siridan qutqarishi mumkin, odam organizmi tok ta’sirida muskullarni boshqarish qobiliyatini yo’qotmagan bo’ladi. Bo‘sag‘aviy qo‘yib yubormaydigan tok ta’sir qilganda esa odam o‘zini mustaqil ravishda tok ta’siridan qutqara olmaydi, organizm muskullarni boshqarish qobiliyatini yo’qotgan bo’ladi. Bo‘sag‘aviy fibillatsiya toki ta’sir qilganda odam yurakida titrash yuzaga keladi, yurak qon haydash vazifasini bajaraolmay qoladi, organizmda qoh aylanish jarayoni buziladi.
4.1 – jadval