O‘zbekisтon respublikasi

Mehnat muhofazasi tadbirlari iqtisodiy samaradorligining xususiy ko‘rsatkichlarini hisoblash

Mehnat muhofazasi tadbirlari iqtisodiy samaradorligining xususiy ko‘rsatkichlari asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash uchun oraliq ma’lumotlar sifatda

ishlatiladi va birlamchi ma’lumotlar mavjudligiga bog‘liq ravishda quyidagi formulalar bilan aniqlanadi:

1. 
   Ishchilar sonining nisbiy iqtisod qilinishi:
   

O  ^{t1  t2  A2 , (3.23)
F}iv ^{ K}nb

bu yerda O

• 
  shartli “bo‘shatilgan” ishchilar soni, odam;
  

t₁  t₂
– tadbirlarni joriy qilishdan oldin va keyin mahsulot birligi yuklamalari, norma-soat;

А₂


^Fiv

• 
  tadbirlarni joriy qilgandan keyingi mahsulotning yillik hajmi, natural
  

birliklarda (t, m³, m) va h.k;

• 
  bitta ishchi uchun ish vaqtining yillik fondi, soat;
  

K_nb – tadbirlarni joriy qilishgacha bo‘lgan ishlab chiqarish normasining bajarilish koeffitsienti.

2. 
   Ishchilar sonining nisbiy iqtisod qilinishi (ikkinchi formula):
   

O 

B₁  B₂
100  B₂
 O₁

, (3.24)

bu yerda
B₁ ^va
B₂ ^{– tadbirlarni joriy qilishdan oldingi va keyingi ish vaqtining}

yo‘qotilishi, %.
O₁^{– tadbirlarni joriy qilishdan oldingi yildagi ishchilar soni, odam.}
Yuqoridagi (3.24) formula yordamida ishchilar sonining nisbiy iqtisod qilinishini mehnat sharoiti yaxshilanishi natijasida vaqtinchalik mehnat qobiliyati yo‘qotilishi (VMQY) oqibatida yuzaga keladigan ish vaqtini yo‘qotishlarning qisqarishi hisobiga ham hisoblash mumkin.

3. 
   Ishlab chiqarish hajmining o‘sishi quyidagicha topiladi:
   

А 

А₂  MU
100

, (3.25)

bu yerda
А – ishlab chiqarish hajmining o‘sishi, natural birliklarda (t, m³, m) va h.k;

MU
– mehnat unumdorligining o‘sishi, % .

Ishlab chiqarish hajmining o‘sishini foizda ham ifodalash mumkin:

bu yerda

а  ^{А 100 , (3.26)}
А₁
A₁ ^{– tadbirlarni joriy qilishdan oldingi mahsulotning yillik hajmi, natural} birliklarda (t, m³, m) va h.k.

4. 
   Maoshni iqtisod qilishdan keladigan foydaning o‘sishi (ishchilar sonining
   

kamayishi natijasida):

bu yerda


P_m
P_m  O  M _y  F_mu ^{, (3.27)}

• 
  maoshni iqtisod qilishdan keladigan foydaning o‘sishi, so‘m;
  

M _y ^{– tadbirlarni joriy qilishgacha bo‘lgan 1 ta ishchining yillik o‘rtacha} maoshi, so‘m;

F_mu

• 
  tadbirlarni joriy qilish natijasida maosh fondining o‘sishi, so‘m.
  

5. 
   Ijtimoiy sug‘urta ajratmalarining iqtisod qilinishidan keladigan foydaning o‘sishi (ishchilar sonining kamayishidan):
   

P_sa  P_m  0,044 ^{, (3.28)}

bu yerda
P_sa

• 
  ijtimoiy sug‘urta ajratmalarini iqtisod qilishdan keladigan
  

foydaning o‘sishi, so‘m; 0,044 – statistik koeffitsient.

6. 
   Qoniqarsiz mehnat va maishiy sharoitlar natijasida kelib chiqadigan xodimlar qo‘nimsizligini kamaytirish natijasidagi iqtisoddan keladigan foydaning o‘sishi, so‘m, quyidagi ifodadan aniqlanadi:
   

^{4 } K_q2 ^




_{Pxq   Zqi} ^_{1 } ^ , (3.29)
i1 ^{ K}_q1 ^
4

^{bu yerda} _ Z_qi
i1

• 
  kadrlar qo‘nimsizligidan korxonaga keladigan o‘rtacha yillik
  

zarar, so‘m; shundan:

^Zq1
^Zq 2

• 
  korxonadan 1-2 oylar ichida bo‘shagan ishchilar hisobiga rejaning
  

bajarilmasligidan kelgan zarar, so‘m;

• 
  yangi ishchilarni qabul qilish hisobiga rejaning bajarilmasligidan
  

kelgan zarar, so‘m;

^Zq3
^Zq 4
^Kq1
^Kq 2

• 
  yangi ishchilarni o‘qitishga ketgan xarajatlar, so‘m;
  
• 
  korxonaga ishchilarni qabul qilish va bo‘shatish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni tashkil qilishga ketgan xarajatlar, so‘m;
  
  • 
    tadbirlarni joriy qilishgacha kadrlar qo‘nimsizligining haqiqiy
    

koeffitsienti, % ;

• 
  tadbirlarni joriy qilishdan keyingi kadrlar qo‘nimsizligi haqiqiy yoki
  

kutilgan koeffitsienti, %.

7. 
   
   7
   Jarohatlanish va kasb kasallanishlarning kamayishi natijasida qilinadigan iqtisoddan keladigan foydaning o‘sishi:
   

P_kj  _ Z_Нi Н₁  Н₂ ^{, (3.30)}
i1

bu yerda
Н₁ ^va
Н ₂ ^{–tadbirlarni joriy qilishdan oldingi va keyingi ish vaqtining}

7
^{ Z} Нi

i 1
VMQY bo‘yicha yil davomida yo‘qotilishi, kun;

• 
  ishchilarning jarohatlanishi va kasb kasallanishi natijasida yuzaga
  

keladigan o‘rtacha kunlik zarar miqdori, bu zarar miqdori quyidagilar yig‘indisidan tashkil topadi:

Z_{H 1} ^{– VMQY bo‘yicha nafaqa, so‘m;}

^ZH 2
– jarohatlangan yoki kasallangan shaxslarga regress davolanishlar uchun to‘lovlar, so‘m;

Z_{H 3} ^{– nogironlik bo‘yicha pensiya, so‘m;}

^ZH 4


^ZH 5
^ZH 6


^ZH 7

• 
  mahsulot ishlab chiqarish hajmi kamayishi bilan bog‘liq bo‘lgan yo‘qotishlar, so‘m;
  
• 
  kadrlarni qayta tayyorlashga ketgan xarajatlar, so‘m;
  
• 
  yo‘qotishlarni qoplash uchun qo‘shimcha ishchilarni saqlashga ketgan xarajatlar, so‘m;
  
• 
  boshqa xarajatlar, so‘m.
  

9. Shartli-doimiy xarajatlarni iqtisod qilish hisobiga tannarxning pasayishi

natijasida keladigan foydaning o‘sishi:

^Psh.d
^{ X}sh.d
_ ^{А2  А1} , (3.31)
А₁

bu yerda
^Psh.d

• 
  shartli-doimiy xarajatlarni iqtisod qilishdan keladigan foydaning
  

^Xsh.d
o‘sishi, so‘m;

• 
  tadbirlarni joriy qilishgacha mahsulot tannarxi ichidagi shartli- doimiy xarajatlarning yillik yig‘indisi, so‘m;
  

А₁ ^va А₂ ^{– mos ravisnda, mahsulotning tadbirlarni joriy qilishdan olding va}
keyingi yillik hajmi, natural birliklarda (t, m³, m) va h.k.
Agar ishlab chiqarish hajmining o‘sishi foizlarda ( а ) belgilangan bo‘lsa foydaning o‘sishi quyidagi ifodadan aniqlanadi:

^Psh.d
_ ^{Xsh.d  a} , (3.32)
100

9. Ish vaqtining yo‘qotilishini va ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlarni qisqartirish hisobiga ish vaqtining yillik iqtisod qilinishi quyidagicha aniqlanadi:

bu yerda

^Eiv
E_iv  t_k  O_vk  F_iv ^{, (3.33)}

• 
  ish vaqtining iqtisod qilinishi, odam.-soat;
  

t_k ^{– smena davomida bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan bekorga yo‘qotiladigan} va unumsiz (ishlab chiqarishsiz) sarflanadigan ish vaqti hajmini kamaytirish miqdori, soat.

^Ovk


^Fiv

• 
  bekorga yo‘qotiladigan va unumsiz (ishlab chiqarishsiz) sarflanadigan ish vaqti hajmi kamayadigan ishchilar soni, odam.
  
• 
  bitta ishchi uchun ish vaqtining yillik fondi, soat.
  

3. Mehnat muhofazasi tadbirlari iqtisodiy samaradorligining asosiy ko‘rsatkichlari

Aniqlangan xususiy ko‘rsatkichlar yordamida iqtisodiy samaradorlikning asosiy (umumiy) ko‘rsatkichlari aniqlanadi.

1. 
   Ishchilar sonining iqtisod qilinishi natijasida keladigan mehnat unumdorligining o‘sishini quyidagi formula orqali topamiz:
   

MU
_ ^{O 100} , (3.34)
O_ur  O

bu yerda
MU

• 
  mehnat unumdorligining o‘sishi , % ;
  

^Our

• 
  ishchilarning korxona ro‘yxatidagi o‘rtacha soni, odam.
  

Mehnat unumdorligining o‘sishini ishlar yuklamasining pasayishi ma’lumotlari orqali quyidagicha hisoblash mumkin:

MU
_ ^{t 100} , (3.35)
100  t

bu yerda t

• 
  tadbirlarni joriy qilgandan keyingi ish yuklamasining pasayishi, %.
  

Yuqori ishchanlik fazasining solishtirma salmog‘i oshishi hisobiga mehnat unumdorligining o‘sishi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

MU
_ ^{I f 2  I f 1} , (3.36)
I _{f 2}  1

bu yerda
^I f 2
I _{f 1} – tadbirlarni joriy qilishgacha ish vaqtining umumiy fondida yuqori ishchanlik fazasining solishtirma salmog‘i;
– xuddi shu, tadbirlarni joriy qilgandan keyin.

2. 
   Mehnat muhofazasi tadbirlarini joriy qilishdan keladigan yillik iqtisodiy
   

samara quyidagicha aniqlanadi:
E_y  T₁  T₂ А₂  Е_m  K_kx ^{, (3.37)}

^{bu yerda} E_y

• 
  tadbirlarni joriy qilishdan keladigan yillik iqtisodiy
  

samaradorlikning yig‘indisi, so‘m;

T₁ ^, T₂

• 
  tadbirlarni joriy qilishdan oldingi va keyingi mahsulot tannarxi, so‘m;
  

Е_m


^Kkx

• 
  qiyosiy iqtisodiy samaradorlikning me’yoriy (normativ) koeffitsienti,
  

uni 0,15...0,2 teng deb qabul qilinishi mumkin;

• 
  mehnat muhofazasi tadbirlarini yaratish va joriy qilishga ketgan bir vaqtga keltirilgan xarajatlar, so‘m.
  

^{Mahsulot tannarxi bo‘yicha iqtisod (“} T₁  T₂ А₂ ^{”) tannarxning alohida} elementlari bo‘yicha ham (maosh to‘lovlari, materiallar, amartizatsiya va h.k.)

aniqlanishi va ularning yig‘indisi
P
shaklida ko‘rsatilishi mumkin.

3. 
   Mehnat muhofazasi tadbirlarining iqtisodiy samaradorligini hisoblashda sarflangan xarajatlarning qoplanish muddati hisobga olinishi kerak. Bir vaqtga ^{keltirilgan xarajatlarning qoplanish muddati (}T_bv ^{) belgilangan normativ miqdor} T_m ^{=6,7 yildan oshmasa tadbirlar iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi.}
   

^{Bir vaqtga keltirilgan xarajatlarni qoplash muddati (}T_bv ^{) bir vaqtga} keltirilgan xarajatlarning mehnat muhofazasi tadbirlarini joriy qilish natijasida mahsulot tannarxining pasayishidan olingan yillik iqtisodga nisbati bilan aniqlanadi:

^Тbv
_ ^Kkx
_P
, (3.38)

bu yerda:
P

• 
  mahsulot tannarxining pasayishidan olinadigan yillik iqtisod,
  

so‘m.