O‟zbekiston respublikasi

Vegetativ nerv sistemasi

Vegetativ (yoki avtonom) nerv sistemasining somatik nerv sistemasidan farqi. Markaziy nerv sistemasining ichki organlari, bezlar, qon va limfa tomirlari, silliq va qisman ko`ndalang targ`il muskullar faoliyatini boshqarib turadigan bo`limini vegetativ nerv sistemasi deb tushuniladi, boshqacha avtonom sistemasihamdeb yuritiladi.
Bu nerv sistemasi tomonidan boshqariluvchi faoliyatlarga ixtiyoriy ta'sir o`tkazish deyarli mumkin emas. Organizm idrokiga bo`ysunmaslik vegetativ nerv sistemasini somatik nerv sistemasidan farqlovchi asosiy belgidir. Somatik nerv sistemasi organizmning tashqi muxit bilan afferent va efferent aloqalarini ta'minlasa, vegetativ nerv sistemasining asosiy vazifasi ichki muxit barqarorligini ta'minlab turishdir.
Vegetativ nerv sistemasini tuzilishi va faoliyatiga ko`ra simpatik, parasimpatik va metasimpatik qismlarga bo`linadi. Simpatik va parasimpatik nerv sistemasi markaziy va tashqi (periferik) qismlardan iborat.
Orqa miya kulrang moddasining yon shoxlarida joylashgan simpatik yadro simpatik nerv sistemasining markaziy qismi xisoblanadi. Bu yadro birinchi ko`krak sigmentidan boshlanib, bel segmentlarigacha tushadi va vegetativ nerv sistemasining torako-lyubal bo`limini tashkil qiladi. simpatik tolalar bu markazdan tegishli orqa miya sigmentlarining oldingi ildizlari orqali orqa miya neyronlarining o`simtalari bilan birga chiqadi. Simpatik yadro ancha kichiq multipolyar hujayralardan tuzilgan, bu neyronlarning dendritlari orqa miyaning o`zida tarqaladi. Ingichka, aksari miyelinli aksonlari orqa miyadan chiqib, umurtqa oldi (paravertebral) va umurtqa oldingi (prevertebral) tugunlarda tugaydi. Bu aksonlardan qo`zg`alishning o`tish tezligi 20 m/sek. oshmaydi. Simpatik neyronlarning orqa miyadan chiqib, tugunda tugaydigan aksonlari preganglionar tolalar deyiladi. Tugundan keyingi qismni postganglionar tola deb aytiladi.
Simpatik nerv sistemasining periferik qismini simpatik tugunlar va ularga aloqador afferent va efferent tolalar tashkil qiladi. Umurtqa oldi tugunlar bosh chanog`i asosidan, to dumg`azagacha tushgan umurtqaning ikki yonida yotuvchi chegara stvollarini xosil qiladi. Chegara stvol tarkibidagi tugunlar bir-biriga komissuralar yordamida, orqa miya nervlari bilan oq va kulrang tarmoqlar yordamida bog`langan. Oq tarmoq orqali preganglionlar tola tugunga kirib, effektor neyron bilan tutashishi mumkin. Unda efferent neyronning aksoni (pastgaglionar tola) kulrang tarmoq orqali orqa miyaga qaytadi va oldingi ildiz tarkibida uzulmasdan ishchi organgacha etadi. Tugunlarda preganglionar tolalar bilan tutashgan neyronlar aksonlarning talay qismi kichiq tutamlarga yig`ilib, ko`krak qafasi, qorni bo`shlig`i va chanoq organlarini nervlaydi.
Pregandloinar simpatik tolalarning bir qismi umurtqa oldi tugunlarda uzilmasdan prevertebral (umurtqadan olingi) tugunlarga etadi va u erda effektor neyronlar bilan tutashadi. Umurtqadan oldingi tugunlar umurtqadan ancha narida, nervlanadigan organga ancha yaqin joylashgan. Shu bois, ularga etib kelgan preganglionlar tolaxam, ulardan chiqqan postganglionar tolahamancha uzun bo`ladi.
Umurtqadan oldingi katta tugunlardan yulduzsimon, quyoshsimon, iyaak tutqichining yuqori va pastki tugunlarini ko`rsatish mumkin. Bu tugunlardangi neyronlar qorin bo`shlig`i organlarining simpatik nervlanishini ta'minlaydi. Deyarli barcha organ va to`qimalar simpatik nervlanishga ega. Birinchi galda bu-qon tomirlar, kovak organlarning, terining silliq muskullari, ter iva hazm bezlari, o`pka, jiga rva yog` to`qimasi hujayralari, skelet muskullari va markaziy nerv sistemasining o`zi.
Simpatik nerv sistemasi sezgir yo`llargahamega. Sezuvchi neyronlarning somalari umurtqadan oldingi tugunlarda joylashgan. Ularning uzun o`simtalaridan biri periferiyaga yo`l oladi, ikkinchisi orqa miyaga o`tadi. Boshqa bir neyronlarning uzun o`sigi ichki organga borib esa, kaltalari tugunning o`zida tarqalib, oraliq neyronlar ortadi. Bronx muskullarni bo`shattirib, kengaytiradi. Hazm sistemasi organlarining xarakatini tormozlaydi. Ammo bu sistema sfinkterlarini va siydik yo`llaridagi sfinkterlarni qisqartiraldi. Hazm shiralari ajralishi kamayadi. Adrenalining axamiyatga molik ta'siridan yana biri skelet muskullarining qisqaruvchanligini oshirishdir. Bu ta'sir charchagan muskullarga juda yaqqol bo`linadi.