O‘zbeкiston respubliкasi

WP
m
] hosilasi bo‗lgan gap shaxs kengaytiruvchisi qatorida 
o‗rin va payt kengaytiruvchilariga ham ega bo‗ldi. Demak, zikr 
etilgan gaplarda qatnashgan 
havoda, dengizda 
so‗zshakllaridagi o‗rin-
payt shakli [
Pm
] ta‘siriga berilgan bo‗lib, bu ularning gap 
kengaytiruvchisi ekanligidan dalolat beradi. To‗ldiruvchi esa so‗z 
kengaytiruvchisi bo‗lib, 
[Pm]
ga befarq. 
95-
 
§. To„ldiruvchining ma‟no turlari. 
 
To‗ldiruvchi o‗zi birikayotgan fe‘lning tabiatiga ko‗ra vositali va 
vositasiz turga ajraladi. 
Vositasiz to‗ldiruvchi bilan birikish faqat o‗timli fe‘lga xos. Shu 
boisdan vositasiz to‗ldiruvchi – o‗timli fe‘lning obyekt valentligini 

---

396 
to‗ldiruvchi so‗z kengaytiruvchisi. Vositasiz to‗ldiruvchi vazifasida 
bosh yoki tushum kelishigidagi so‗z keladi: 
1
. Bosh kelishikdagi 
vositasiz to‗ldiruvchi: 1. 
Bunda bulbul 
kitob 
o„qiydi. 2. Bunda 
qurtlar 
ipak 
to„qiydi. 3. Bunda ari keltiradi 
bol, 
Bunda qushlar topadi 
iqbol. 
2
. Tushum kelishigidagi vositasiz to‗ldiruvchi: 
1. Sen 
bahorni 
sog„inmadingmi? 2. Har bir tuki 
kiyimlarini 
teshib chiqib ketgan edi. 
Vositasiz to‗ldiruvchi vazifasidagi so‗z turli-tuman ma‘nolarni 
ifodalaydi. Vositasiz to‗ldiruvchi o‗timli fe‘lga bog‗lanadi deyish 
o‗timli fe‘l vositali to‗ldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. 
O‗timli fe‘llar ham vositali, ham vositasiz to‗ldiruvchini o‗ziga 
biriktiradi. O‗timsiz fe‘llar esa faqat vositali to‗ldiruvchilarnigina 
tobelaydi. 
Vositasiz to‗ldiruvchi bevosita harakatni o‗z ustiga olgan 
predmetni anglatsa, vositali to‗ldiruvchi harakatni qamrab olgan, lekin 
harakatga daxldor bo‗lmagan predmetni ifodalaydi. Vositali 
to‗ldiruvchi turli grammatik ko‗rsatkichlar bilan ifodalanadi: 
1)
 
jo‗nalish kelishigi: 
Senga oldim. 
2)
 
chiqish kelishigi: 
Sendan oldim. 
3)
 
o‗rin-payt kelishigi: 
Menda qoldi. 
4)
 
ko‗makchi: 
Sen uchun oldim.