O‘zbeкiston respubliкasi

do
„
stlarcha salomlashib 
suhbatlashdi. 
Demak, bir so‗zshakl bilan ifodalangan hol sodda, kengaygan 
(birikma holidagi) birlik bilan ifodalangan hol murakkab deyiladi. 
Holning ifodalanishi.
Hol barcha mustaqil so‗z turkumi bilan 
ifodalanadi: 
1)
fe‘l:
Shalola 
shoshilib 
gapirdi
; 

---

393 
2)
 
ot: 
Uydan 
chiqarib ketdi; 
3)
sifat: 
U 
yaxshi 
o„qiydi; 
4)
 
son: 
Bir 
keldi, 
bir 
ketdi; 
5)
olmosh: 
Bunda 
ari keltiradi bol
; 
6)
 
taqlid: 
U 
piq-piq 
kuldi; 
7)
 
ravish: 
Ish 
kech 
tugadi. 
Holning kesimga bog„lanish usuli 
–bitishuv va boshqaruv. 
Bitishuv aloqasi
dahol vazifasida tobe uzvlik vazifasiga xoslangan 
so‗z keladi. Ular sifat, ravish, son, olmosh va taqlid: 
1. 
Vazifani 
xo
„
b 
uddaladi 
(sifat). 
2. 
Qo
„
qqisdan 
kulib yubordi 
(ravish). 
3.
G
„
o
„
ng
„
ir-g
„
o
„
ng
„
ir 
suhbatlashdi 
(taqlid). 
4. 
Bir 
gapirib, 
o
„
n 
kular 
(son)
. 5. Кun 
botguncha 
kelmadi 
(fe‘l). 
Ot, fe‘l, olmosh hol vazifasida kesimga 
boshqaruv usuli
da 
bog‗lanadi. Buning uchun ot kelishik shakli va ko‗makchi, o‗xshatish, 
fe‘l esa ravishdosh va o‗xshatish shakliga ega bo‗ladi: 
1. 
Shahardan qaytdi. 2. Shoshilib gapirdi. 3. Odamdek yashadi. 4. 
Uxlagandek yotardi. 
Holning kesimga birikishida bog‗lanish omillari 
munosabati quyidagicha bo‗ladi: 
1.
 
ShMJ-MShJ_:__1._Uydan_keldi._2._Go„dakday_kuldi._3._Shoshilib__gapirdi.__2.__MJSh-MShJ'>ShMJ-MShJ
: 
1. Uydan keldi. 2. Go„dakday kuldi. 3. Shoshilib 
gapirdi. 
2.
 
MJSh-MShJ
: 
1.Tez o„qirdi. 2.Qo„qqisdan kulib yubordi. 
3.Chindan qiynaldi. 
Demak, hol va kesimning bog‗lanishida birikuvchi unsurlarda 
bog‗lanish omillari munosabati ikki xil kombinatsiyali bo‗ladi: 
ShMJ-
MShJ 
va 
MJSh-MShJ
. Bu hol va kesim birikuvida LSQlardan biri 
[W
morfologik
 
shakl
→WP
m
] va ikkinchisi [
W→WP
m
] 
ekanligini 
ko‗rsatadi. 
MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
Gap maksimal qolipida holning o‗rni qanday? 
2.
Holning ma‘noviy turlari haqida gapiring. 
3.
Holning tuzilish turlari haqida gapiring. 
4.
Holning ifodalanishi haqida gapiring. 

---

394 
TO„LDIRUVCHI 
Tayanch tushunchalar 
Gap markazi, kengaytiruvchi, so„z kengaytiruvchisi, minimal 
qolip, maksimal qolip, yoyiq gap, yig„iq gap, birikuv usullari, birikuv 
omillari 
 
94-
 
§. To„ldiruvchi haqida umumiy ma‟lumot. 
 
Aytilganidek, 
so‗z kengaytiruvchisi gapning 
konstruktiv 
bo‗laklari sirasiga kirmaydi, balki gapdagi so‗zlarning lug‗aviy 
ma‘nosini muayyanlashtiruvchi vosita sanaladi. To‗ldiruvchi ham 
nutqiy gap qurilishida so‗z kengaytiruvchisi sifatida ishtirok etadi va 
fe‘l bilan ifodalangan har qanday bo‗lak yoki bo‗lak qismining 
ma‘noviy valentligini to‗ldiradi. To‗ldiruvchi faqat kesimgagina 
bog‗lanmaydi. Quyidagi gaplarga diqqat qiling: 
1. 
Кitobni 
olib kel. 2
. 
Кitobni 
olib kelishni unutma. 3. 
Кitobni 
keltirish sening vazifang. 4. 
Кitobni 
tushunishning yaxshi tomonlari ko„p. 
Кo‗rinadiki, to‗ldiruvchi birinchi gapda kesimga (
olib kel
), 
ikkinchi gapda to‗ldiruvchiga (
olib kelishni
), uchinchi gapda egaga 
(
keltirish
), to‗rtinchi gapda aniqlovchiga (
tushunishning
) bog‗langan. 
Кesimga bog‗langanda ham undagi [Pm] ma‘nolariga emas, balki 
W
ga «tortiladi» – uning ma‘nosini muayyanlashtirishga xizmat qiladi. 
To‗ldiruvchi qaysi gap bo‗lagiga aylanishidan qat‘i nazar, shu bo‗lak 
ifodalanayotgan fe‘lning ma‘nosini muayyanlashtiradi. To‗ldiruvchi 
so‗z kengaytiruvchisi bo‗lganligi bois, u kengay-tirayotgan ma‘nosi 
muayyanlashayotgan so‗z gap bo‗lagi maqomiga ega bo‗lmasligi ham 
mumkin. Yuqorida aytilganidek, kesim, ega, hol gapning konstruktiv 
bo‗laklari bo‗lib, to‗ldiruvchi va aniqlovchi bo‗lakning bo‗laklari 
sifatida keladi. Bu, ayniqsa, kengaygan ravishdosh, sifatdosh, harakat 
nomi gap bo‗laklari modeliga ega bo‗lganda, yaqqol ko‗zga 
tashlanadi. E‘tibor bering: 1. 
Shalola