O‘zbeкiston respubliкasi

O„zgalovchi kategoriyasi. 
Fe‘lga xos shunday grammatik 
shakllar borki, ular fe‘lni kesimlikdan boshqa turkumga (
-(a)y, -(i)b, - 
gach, -guncha, -gancha, -ganda,-gani, -may/masdan 
shakllari 
ravishga, 
-gan, -ayotgan,-adigan/ydigan 
sifatga, 
-moq, -ish, -uv 
otga) 
xos vazifalarga moslaydi. Shunga ko‗ra, ular uch guruh – 
ravishdosh, 
sifatdosh va harakat nomi 
shakllariga ajratiladi. Bu shakllar fe‘lga 
nutqda o‗zga turkum xossalarini «yopishtirganligi» uchun bir butun 
holda 
o„zgalovchi kategoriyasi 
atamasi bilan nomlanadi. 
Ravishdosh shakli va uning variantlari. 
«Fe‘lni fe‘lga 
bog‗lash» UGMsiga ega bo‗lgan ravishdosh shakli 
-(a)y, -(i)b, -gach, 
-guncha, -gancha, -ganda, -gani, -may/masdan 
kabi variant shakliga 
ega. Bu variant shakllar o‗zaro quyidagi tajalli ma‘nolar asosida 
xarakterlanadi: 
-(a)y –
davomli harakatning holat tusini ifodalash; 
-(i)b–
davomli/davomsiz harakatga holat tusini ifodalash; 

---

215 
-may/masdan – 
bo‗lishsiz harakatga holat tusini berish. 
-gach –
harakatning boshlanish paytini ko‗rsatish; 
-ganda –
harakatning sodir bo‗lish paytini ko‗rsatish; 
-guncha –
harakatning tamom bo‗lish paytini ko‗rsatish; 
-gancha –
harakatlarning bir paytdaligini ko‗rsatish; 
-gani –
harakatga maqsad ma‘nosini berish; 
-may/masdan –
bo‗lishsiz harakatga holat tusini berish. 
Aytilganidek, barcha variant shakllar uchun «fe‘lni fe‘lga 
bog‗lash» sintaktik vazifasi umumiy. 
Demak, variant shakllardan uchtasida turli «holat», qolgan 
oltitasida esa har xil «payt» ma‘nosi ifodalangan. 
-(a)y, -(i)b 
shaklli ravishdosh bajaradigan vazifasining xilma- 
xilligi 
bilan 
ajralib 
turadi. 
Bu 
shaklli 
ravishdosh, 
ko‗pincha,
boshlamoq
, 
chiqmoq, qolmoq, ko„rmoq, yubormoq 
kabi fe‘l 
bilan birikib keladi. Кo‗p hollarda ravishdoshli birikuvlar fe‘lning 
harakat tarzini hosil qilish uchun xizmat qiladi: (
o„qib chiqdi
)
, 
(
berib 
yubordi
). Bunda faqat shakl mavjud bo‗lganligi uchun mazkur 
ko‗rsatkichli so‗zshakl (
o„qib, berib
) ni shakl va ma‘no yaxlitligi 
sifatida ravishdosh deb bo‗lmaydi. 
Ravishdosh shakllari ma‘noviy munosabatini kuzatish natijasida 
amin bo‗lish mumkinki, 
-gani 
va 
-guncha 
hokim fe‘l ifodalagan 
harakatdan keyin sodir bo‗luvchi jarayonni anglatadigan ravishdosh 
hosil qiluvchi shakl sirasiga kiradi. Modallikning kuchli darajada 
ifodalanishi va harakatlar bajaruvchilarining umumiyligi belgisi bilan 
-gani 
shakli bu belgiga ega bo‗lmagan 
-guncha 
shaklidan farqlanadi. 
Payt ma‘nosini namoyon qilganda 
-(i)b 
va 
-gach 
shaklli 
ravishdoshlar harakat bajaruvchisiga munosabat jihatdan qarama- 
qarshi turadi. Mazkur ma‘noni ifodalashda 
-i(b) 
shaklli ravishdosh 
bilan undan keyin keluvchi hokim fe‘lning bajaruvchisi bitta bo‗ladi. 
Ikromjon maxorkasini o„t