O‘zbeкiston respubliкasi

yordam berishadi
, yo„l-yo„riq 
ko
„
rsatishadi
. 
(P.Tur.) «Birgalik-yordamlashish» ma‘nosi voqelanishi uchun esa 
shakl o‗timli fe‘llarni tanlaydi: 
Bola dadasiga yer 
haydashdi
, ekin 
ekishdi. 
(S.Nur.) 
Ba‘zan ko‗plik shakli ham nutqiy ortiqchalik sifatida birgalik 
nisbat shakli ustiga «qavatlanadi»:1. 
Sharofat xolaning so„zlariga 
zavqlanib 
kulishdilar. 
(N.Saf.) 2. 
Ona-bola uzoq 
yig
„
lashdilar
, ko„z 
yoshlari bitguncha 
bo
„
zlashdilar
. (A.Qod.) 

---

210 
Xulosa sifatida aytish mumkinki, nisbat kategoriyasi UGMsi 
«harakatning bajaruvchiga munosabatini ifodalash» bo‗lib, bu 
kategorial ma‘noga «o‗timli-o‗timsizlikka munosabat» ma‘nosi 
yondosh ma‘no sifatida qorishadi. 
Demak, nisbat kategoriyasi lug‗aviy shakl hosil qiluvchi 
kategoriya sifatida fe‘l leksema sememasini subyekt valentligi va 
o‗timli-o‗timsizlik nuqtayi nazaridan modifikatsiya qiladi. 
Bo„lishli-bo„lishsizlik kategoriyasi. 
Bo‗lishli-bo‗lishsizlik – 
fe‘lning asosiy belgisidan biri. Chunki fe‘l nutqda yo bo‗lishli, yo 
bo‗lishsiz shaklda bo‗ladi. Bo‗lishli shakl yuz bergan/berayotgan/ 
beradigan, bo‗lishsiz shakl esa yuz bermagan/ bermayotgan/ 
bermaydigan harakatni ifodalaydi. Bo‗lishli-bo‗lishsizlik ma‘nosini 
ifodalashda geterogen (har xil) tabiatli, ya‘ni turli sathga mansub 
lisoniy birliklar ishtirok etadi. 
-ma, -may, -maslik 
morfologik 
ko‗rsatkichidan tashqari, 
na 
nomustaqil so‗zi ham ishtirok etadi. 
Ayrim adabiyotda 
yo„q, emas 
inkor ifodalovchi so‗zlarni ham shu 
siraga kiritadilar. Bu fikrga qo‗shilib bo‗lmaydi. Chunki zikr etilgan 
so‗zlar fe‘l kesim vazifasida kelgandagina inkor ifodalaydi va bu 
ma‘noni ifodalash uchun fe‘l bilangina cheklanmaydi. To‗g‗ri, 
nutqimizda 
kelgani yo„qligini bilmayman 
tipidagi qurilmalarda 
yo„q 
so‗zi ishtirok etadi. Biroq bu qurilma 
Кelgani yo„q 
predikativ 
sintagmasining transformatsiyasi. Demak, baribir, 
yo„q 
so‗zi 
kesimlikning inkor shakli bo‗lib qolaveradi. 
Emas 
inkor shakli haqida ham shunga o‗xshash fikrni aytish 
mumkin. Ba‘zan undan qiyoslanayotgan ikki harakatdan sifatdosh, 
ravishdosh yoki harakat nomi bilan ifodalangan harakatning inkorini 
ifodalash uchun foydalanilishi aytiladi: 
Кulib emas, jiddiy gapirdi. 
Qarashi emas, kulishi chiroyli
. Bunday qurilmalar ham predikativ 
sintagmaning qisqaruvi natijasi: 
Кulib gapirdi emas, jiddiy gapirdi. 
Qarashi chiroyli emas, kulishi chiroyli
. 
Bo‗lishli-bo‗lishsizlik kategoriyasining UGMsi «harakatning 
sodir bo‗lish/bo‗lmasligini ko‗rsatish»dir. Bu kategoriyaning semantik 
qiymati bo‗lib, uning sintaktik tomoni kuchsiz. Chunki u o‗zi 
birikayotgan so‗zning birikish imkoniyatiga juda oz ta‘sir qiladi (ya‘ni 
uning 
hech, hech qachon 
birliklari bilan birikuviga olib keladi, xolos). 
Bo‗lishlilik nol shakl orqali ifodalanadi. Bu nol shakl ham boshqa 
kategoriyalar nol shakli kabi xususiyatga ega bo‗lib, bo‗lishsizlikni 

---

211 
ham ifodalashi mumkin. Masalan, 
Yozadi-ya, yozadi 
(«yozmaydi» 
ma‘nosida). 
-ma 
affiksi fe‘lning tuslangan va sifatdosh shaklida bo‗lishsizlikni 
ifodalash uchun ishlatiladi: 1. 
Sevgi menga