O‘zbeкiston respubliкasi

so
„
zlandi. 
(M.Ism.)2.
So„ng uzun do„nglik 
ortiga o„tib, 
ko
„
rinmay ketdi. 
(P.Qod.) 3
. Yigit ko„zini yashirishga joy 
topolmay 
qiynaldi
. (S.Ahm.) 4. 
Davlatbekovning 
tug
„
ilgan 
qishlog„i 
Bodomzor bu yerdan o„n bir chaqirim pastda
. (P.Qod.) O‗zlik nisbati 
shakli o‗timli fe‘lni o‗timsiz fe‘lga aylantiradi. 
O‗zlik nisbati shakli har qanday o‗timli fe‘ldan ham 
yasalavermaydi. Masalan, 
o„qi, hayda, kes, ek, min, tik, sug„or 
kabi 
fe‘ldan o‗zlik nisbati hosil qilinmaydi. Shuningdek, orttirma 
nisbatdagi o‗timli fe‘ldan ham o‗zlik nisbati hosil qilinmaydi. 
Semantikasida ma‘noviy siljish ro‗y berayotgan o‗zlik nisbati 
shakliga ega fe‘llar bu nisbatdan xoli qaralishi lozim:1
. Yuzlari 
semizlikdan tirsillagan Arabboy 
kerilgan 
bir holda so„radi. 
(P.Tur.) 2. 
Bu qishloqda Avazning eng 
ochilib 
gaplashadigan tengdoshi shu 
Zamonali edi. 
(P.Qod.) Bunday hol ayrim mualliflarning ba‘zan 
nisbatni so‗z yasalishi sifatida qarashiga, ba‘zan izohli lug‗atlarda 
bosh so‗z (leksema) sifatida berishlariga sabab bo‗ladi. 
Shaklning to‗laqonli o‗zlik nisbati ekanligi yoki emasligini 
aniqlashda boshqariladigan so‗z yordam beradi. Aslida o‗zlik 
nisbatdagi fe‘l o‗timsiz bo‗lganligi sababli tushum kelishigidagi fe‘l 
bilan bog‗lanmaydi. Ayrim hollarda bu shakldagi fe‘l bilan boshqacha 
hol kuzatiladi. Masalan, 
choponini yopindi 
birikuvida o‗zlik nisbat 
shaklidagi fe‘l tushum kelishigidagi fe‘lni boshqarmoqda. Demak, 
bunda nisbat shakli bo‗lsa-da, mazkur nisbatga tegishli ma‘no mavjud 

---

208 
emas. Ma‘no va shakl yaxlit emas ekan, bu birikuvda o‗zlik nisbatini 
qidirish ma‘qul emas. 
Xulosa sifatida aytish mumkinki, o‗zlik nisbatida harakat subyekti 
«subyekt-obyekt» qiyofasiga kirib, avvalgi obyekt yo‗qoladi. 
Qiyoslang: 
Halim kiyimini kiydi – Halim kiyindi
. Birinchi gapda 
Halim 
subyekt, 
kiyim 
obyekt, ikkinchi gapda obyekt yo‗q, 
Halim 
esa 
«subyekt-obyekt»dir.