O‘zbeкiston respubliкasi

 
§. Holning gap qurilishidagi o„rni. 
 
Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik shakllari – 
[Pm]
ning 
ma‘noviy xususiyatini muayyanlashtiruvchi, oydinlashtiruvchi bo‗lak, 
ya‘ni gap kengaytiruvchisi sanaladi. Quyidagi gaplarni qiyoslaylik: 
1.
 
Jamshid ishladi. 
2.
 
Jamshid kecha ishladi. 
3.
 
Jamshid ertaga ishlaydi. 
Кeltirilgan gaplardagi 
ishladi 
va 
ishlaydi 
so‗zshakllari gap kesimi 
vazifasida kelgan bo‗lib, boshqa bo‗laklar ana shu markaziy 
bo‗lakning muayyanlashtiruvchilari: 
1.
 
ishladi 
 
Jamshid 
2.
 
ishladi 
Jamshid 
kecha 

---

390 
3.
 
ishlaydi 
Jamshid 
ertaga 
 
Jamshid 
so‗zi har uchala gapda ham kesimdagi [Pm]ning shaxs- 
son, 
kecha, ertaga 
so‗zlari esa payt ma‘nosini muayyanlashtirgan. Ega 
va gap markazidagi shaxs-son ma‘nolari kabi, hol va kesimlik 
kategoriyasi [
Pm
] voqelanishidagi zamon ma‘nolari ham bir-biriga 
muvofiqlashgan. Aniqrog‗i, kesimlikda o‗tgan zamon ma‘nosi 
voqelanganda, hol hozirgi yoki kelasi zamon ma‘nosida bo‗lmaydi. 
Demak, ma‘lum bo‗ladiki, gap qurilishida gap markazidagi kesimlik 
kategoriyasi ma‘nosi bilan uzviy bog‗langan gap kengaytiruvchisi 
payt holi. Payt holi kesimga bog‗lanar ekan, undagi lug‗aviy qism 
ma‘nosi bilan emas, balki kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon 
ma‘nosi bilan bog‗liq ekanligi ot-kesimli gaplarda yanada yaqqol 
ko‗zga tashlanadi. Masalan, ot leksema o‗z semantik valentligini 
to‗ldiruvchi har xil aniqlovchilar bilan erkin birikuv hosil qila oladi: 
a‟lochi talaba, shaharlik talaba, o„nta talaba 
va h.Bunda birikuv hosil 
qilish uchun 
talaba 
so‗zining gap hosil qilishi, gap tarkibidan o‗rin 
egallashi shart emas. Qiyoslang: 
a‟lochi talaba, Jamshid a‟lochi 
talaba. 
Har ikkala holatda ham hosil bo‗lgan birikuv me‘yoriy. 
Chunki aniqlovchi so‗z kengaytiruvchisi. Biroq 
bugun talaba, ertaga 
talaba, kecha talaba 
kabi so‗z birikmalari g‗ayrime‘yoriy. Lekin ular 
gap tarkibiga kiritilganda va 
talaba 
so‗zi kesim mavqeyini 
egallaganda, bu g‗ayrioddiylik yo‗qoladi: 
1.Men bugun talabaman. 2. 
Sen kecha talaba eding. 
Demak, 
bugun, kecha 
so‗zlari gap 
kengaytiruvchici bo‗lganligi va gap markazidagi [Pm]ga tortilganligi, 
bog‗langanligi sababli so‗z birikmasidagi nome‘yoriylik gap tarkibida 
barham topadi. 
O‗rin holi ham so‗z kengaytiruvchisi emas, balki gap 
kengaytiruvchisi ekanligi bunday vazifada keluvchi so‗zlarni gapda 
va gapdan tashqarida SB hosil qilish uchun ot-leksemaga tobelab 
ko‗rish asosida amin bo‗lish mumkin. Qiyoslang: 
1.