O‘zbeкiston respubliкasi

Aniq nisbat. 
Bu nisbatda subyektga munosabat nol shakl orqali 
ifodalanadi va shakl UGMsi «harakatning ega bilan ifodalangan shaxs 
yoki predmet tomonidan bajarilishi yoki bajarilmasligini bildirish»dir: 
bildi, ko„rdi, so„radi, aytdi, 
(
qaytdi
) kabi. Bu nisbatdagi fe‘l o‗timli 
(
oldi
) yoki o‗timsiz (
uxladi
) bo‗lishi mumkin. 
Nol shakl UGMsida o‗zi mansub kategoriyaning mohiyatini 
boshqalariga nisbatan to‗laroq aks ettiradi. Ma‘lumki, fe‘lning barcha 
shakllarini ikkiga – kategoriya ichidagi 
shakllarning 
o‗zaro 
ziddiyatida aniq bir belgiga ega bo‗lgan belgili shakllarga (masalan, 
aniq nisbatdan boshqa nisbat shakllari) va bu ziddiyatda aniq belgiga 
ega bo‗lmagan shakllarga (masalan, aniq nisbat shakli) ajratish 
mumkin. Birinchi guruh shakllar o‗zlari mansub kategoriyaning 
UGMsidan aniq bir ko‗rinishni «xususiylashtirib» oladi. Ikkinchi 
guruh shakllarida xususiylashma noaniq bo‗ladi. Ikkinchi guruh 
shakllari (bizningcha, aniq nisbat) o‗zi mansub kategoriyaning 
umumiy namoyandasi bo‗ladi. Shuning uchun ular matn va sharoit 

---

207 
talabi bilan boshqa shakllar ma‘nosini ifodalashi, aniq nisbat ham 
belgisiz shakl sifatida boshqa nisbat shakllari o‗rnida bemalol 
qo‗llanaverishi mumkin. Yuqorida bunga aniq nisbatdagi fe‘l 
(masalan, 
hayajonlanmoq
)dan o‗zlik nisbati ma‘nosi uqilib turishi 
misolida amin bo‗lgan edik. 
O„zlik nisbati. 
O‗zlik nisbati asosan 
-(i)n, 
ba‘zan 
-(i)l 
ko‗rsatkichi yordamida o‗timli fe‘ldan hosil bo‗ladi. 
-(i)sh
affiksi 
o‗zlik nisbati hosil qilishda kammahsuldir: 
kerishdi, joylashdi, 
qorishdi 
kabi so‗zshakllardagina buni kuzatish mumkin. O‗zlik nisbati 
UGMsi – «harakatning subyekti va obyektini birlashtirish, o‗timli 
fe‘lni o‗timsiz fe‘lga aylantirish». 
Ayrim holda grammatik shakl o‗zlik nisbatiniki bo‗lsa-da, bu 
shakl harakatning bajaruvchiga qaytishini, bajaruvchi ham harakat 
obyekti ekanini bildirmaydi: 1. 
Bir mahal G„ulomjon tuynukdan erinib 
chiqayotgan tutunga qarab