O‘zbeкiston respubliкasi

da 
yozdi 
(vosita). 2.
Vodiylarni yayov kezgan
da
, Bir 
ajib his bor edi menda 
(payt). (H.Olim.) 3. 
Hammasi muqaddas 
kitoblar
da 
aytilgan 
(makon). 

---

189 
Chiqish kelishigi
. ChК yagona ko‗rsatkichga ega: 
-dan
. Bu 
qo‗shimcha ko‗rsatish olmoshlariga qo‗shilganda bir (
n
) tovushi 
orttiriladi: 
u+dan=undan, shu+dan=shundan
. Aytilganidek, BК bilan 
ChКning o‗rin almashishi nihoyatda cheklangan: 
non
dan 
yeng
–
non 
yeng, choy
dan 
iching
–
choy iching 
kabi. ChКdagi so‗z gap tarkibida 
hol, to‗ldiruvchi, ega, kesim vazifasida keladi. Ega va kesim 
vazifasida kelganda ChК mohiyati voqelanmagandek tuyuladi. 
Misollar: 
Munirada shu kitoblar
dan 
bor. Xijolati 
vazifani 
bajarmagani
dan
. E‘tibor qilinsa, bunda lisoniy qisqaruv mavjud: 
Munirada shu kitoblar
dan 
(bir nechtasi) bor. Xijolati vazifani 
bajarmagani
dan
(dir)
. Birinchi gapda aslida 
bir nechtasi 
so‗zshakli 
ega, ikkinchi gapda 
-dir (turur) 
kesim bo‗lgan. 
ChК TК bilan ham o‗rin almashishi mumkin. Bunda semantikada 
farq seziladi: 
non
dan 
yeng
–
non
ni 
yeng, choy
dan 
iching
–
choy
ni 
iching
. ChКning QК bilan o‗rin almashishida ham shunday hol 
kuzatiladi: 
o„quvchilar
dan 
biri – o„quvchilar
ning 
biri
. 
Eslatma
. Darslik va grammatikalarda har bir kelishikning 
yigirma-o‗ttiz ma‘no turi keltiriladi. Ularning aksariyati КК UGMsiga 
xos bo‗lmagan, birikuvchi so‗zning lug‗aviy va grammatik ma‘nosiga 
bog‗liq hodisalar. Shu boisdan har bir kelishik mohiyatini КК 
UGMdagi kategorial ma‘no –«oldinggi so‗zni keyingi so‗zga 
bog‗lash» mohiyatini qay tarzda xususiylashtirishidan qidirmoq lozim. 
Eslatma
. Turkiy tillarda kelishiklarning semantik va vazifaviy 
jihatini bir-biridan alohida va har xil mikrosistemalarga keskin bo‗lib 
o‗rganib bo‗lmaydi, chunki bu tillar kelishiklarining ma‘no va vazifasi 
dialektik birlikda yashaydi, kelishikning turli funksiyasi bir-biriga turli 
belgilari bilan qarama-qarshi qo‗yiladi. Masalan, JК, O‗PК va ChК bir 
xil – hol va to‗ldiruvchi vazifasida kela oladi. Biroq ular bu vazifani 
turlicha bajaradi. 
MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
 
1.
Grammatika va uning o‗rganish obyekti haqida gapiring. 
2.
Grammatikaning tarkibiy qismlari qaysi? 
3.
Morfologiya va uning o‗rganish manbayini izohlang. 
4.
Sintaksisning o‗rganish obyekti qaysi? 
5.
Grammatikada milliylik qanday namoyon bo‗ladi? 
6.
Grammatik ma‘no haqida gapiring. 

---

190 
7.
Grammatik va leksik ma‘no munosabatini bayon qiling. 
8.
UGM, OGM, XGMni tushuntiring. 
9.
Grammatik ma‘no tarkibiy qismlarini bayon qiling. 
10.
UGMni ochish usullari qaysilar? 
11.
So‗zshakl turlarini bilasizmi? 
12.
Grammatik ma‘no qanday ifodalanadi? 
13.
Shakllarning so‗zga qo‗shilish tartibi qanday? 
14.
Pleonazm va tejamkorlik hodisalarini taqqoslang. 
15.
Grammatik kategoriya deganda nima nazarda tutiladi? 
16.
Lug‗aviy shakl yasovchilar tasnifi haqida gapiring. 
17.
Aloqa-munosabat shakli lug‗aviy shakldan qanday farqlanadi? 
18.
Кesimlik kategoriyasini tavsiflang. 
19.
Egalik kategoriyasini tushuntiring. 
20.
Кelishik kategoriyasini tavsiflang. 
21.
Murakkab grammatik kategoriyalar sirasini izohlang. 
22.
Otam o„qituvchi 
gapida ot kesim muayyan kelshikda 
ifodalanganmi? 

---

191