O‘zbeкiston respubliкasi

44-§. Grammatik kategoriya (GК) 
 
Кategoriya 
atamasi tilshunoslikka falsafadan kirgan. U falsafada 
«obyektiv borliq va bilishdagi mohiyatan ko‗proq qonuniy aloqa va 
munosabatni aks ettiruvchi umumiy tushuncha» tarzida ta‘riflanadi. 
Falsafada ham, tilshunoslikda ham kategoriya bir xil narsani ataydi, 
ya‘ni kategoriya uchun juftlik va alohidalik xos bo‗lishi shart. 
Bir umumiy grammatik ma‟no ostida birlashuvchi, shu 
asosda bir-birini taqozo va bu umumiy ma‟noning parchalanishi 
asosidainkor qiluvchi shakllar tizimi 
grammatik 
kategoriya 
deyiladi. 
Tilshunosligimizda o‗zbek tilida 9ta GК mavjudligi e‘tirof etiladi: 
1)
nisbat kategoriyasi (fe‘lga tegishli); 
2)
o‗zgalovchi kategoriyasi (fe‘lga tegishli); 
3)
harakat tarzi kategoriyasi (fe‘lga tegishli); 
4)
bo‗lishli-bo‗lishsizlik kategoriyasi (fe‘lga tegishli); 
5)
son kategoriyasi (otga tegishli); 
6)
daraja kategoriyasi (sifatga tegishli); 
7)
kelishik kategoriyasi (ismlarga tegishli); 
8)
egalik kategoriyasi (ismlarga tegishli); 
9)
kesimlik kategoriyasi: 1) shaxs-son; 2) zamon; 
3) 
tasdiq-inkor; 4) mayl (modallik) (kesim vazifasida kela oladigan 
istalgan atov birligiga tegishli); 
GК ham serqirra mohiyatli lisoniy hodisa bo‗lganligi sababli turli 
tomondan tasnif qilinadi. Ulardan ayrimlarini keltiramiz: 
1.
Кategoriya shakllarining ma‘noviy tarkibiga ko‗ra. 
2.
Morfologik kategoriya (MК)ning so‗z turkumi yoki gap 
bo‗laklariga xosligiga ko‗ra. 
3.
MК sintaktik qobiliyatining yo‗nalishiga ko‗ra. 
Кategoriya shakllarining ma‘noviy tarkibiga ko‗ra GК 2 turga 
bo‗linadi: 1) sodda kategoriya va 2) murakkab kategoriya. 
Yuqorida keltirilgan GKlardan to‗rttasi (o‗zgalovchi, harakat 
tarzi, egalik, kesimlik kategoriyalari) murakkab, qolganlari esa sodda 
kategoriyalar hisoblanadi. Demak, nisbat, bo‗lishli-bo‗lishsizlik, son, 
daraja, kelishik sodda kategoriyalardir. Chunki ularda ma‘no sodda 
bo‗lib, o‗zida boshqa kategoriya tajallisini namoyon etmaydi. 
Chunonchi,