O‘zbeкiston respubliкasi

m
] qolipida [
Pm
] tarkibi 
har xil bo‗lgan hollarda o‗zbek tilining tabiati uni qavsdan chiqarish 
imkonini beradi. Chunki o‗zbek, umuman, turkiy tillarda, bir necha 
so‗zlar uyushganda umumiy shakl oxirgi so‗z tarkibida kelishi 
qonuniyatiga tayansak, bunday gaplarning qolipi [
(W,W)P
m
] 
ko‗rinishida bo‗ladi. Misollar: 1. 
Кelgan, ketgan edim. 
2. 
Men 
o„qigan, yozgan edim. 
Кesimlarning har biriga ega qo‗yilishi bilan ular uyushgan gapga 
aylanadi:1. 
Men kelgan, Jamshid ketgan edi. 
2. 
Men o„qigan, sen 
yozgan eding. 
Har bir kesimni shakllantirish bilan uyushgan gap qo‗shma gapga 
aylanadi: 1. 
Men kelgan edim, Jamshid ketgan edi. 
2. 
Men o„qigan 
edim, sen yozgan eding. 

---

441 
Susbtantsial tilshunoslik uqtirishicha, har bir lisoniy birlik 
ongimizda ma‘lum bir shakl va mazmunning barqaror yaxlitligi 
sifatida yashaydi va xususiy hodisa sifatida nutqqa chiqadi. Bu nutqiy 
ko‗rinish behisob miqdorga ega. Biroq ular bilan lisoniy birlik 
(umumiylik
) 
orasida tipik ko‗rinish mavjud bo‗ladi. Yuqoridagi 
[
WP
m
-WP
m
] tipik 
ko‗rinish 
[
WP
m
, 
WP
m
],[WP
m

 
WP
m
]
va
[WP
m

WP
m
] oraliq ko‗rinishlari orqali nutqiy gapga 
aylanadi. 
Qo‗shma gap tarkibiy qismlari o‗zaro bog‗lovchi yoki bog‗lovchi 
vazifasidagi so‗z vositasida yoki mutlaqo ularsiz bog‗lanadi. Bundan 
kelib chiqqan holda, qo‗shma gaplarni bog‗lovchili va bog‗lovchisiz 
qo‗shma gapga ajratish mumkin bo‗ladi. Bog‗lovchili qo‗shma gap 
grammatik vosita bilan bog‗langan qo‗shma gap, leksik-grammatik 
vosita bilan bog‗langan qo‗shma gap va leksik vosita bilan birikkan 
qo‗shma gapga ajraladi. Qo‗shimchaning funksiyasiga ko‗ra teng 
bog‗lovchili va ergashtiruvchi bog‗lovchili bog‗langan qo‗shma gap 
farqlanadi. 
Qo‗shma gap tarkibida sodda gapning o‗zaro munosabati asosida 
ham qo‗shma gapni tasniflash mumkin. Mazmun, grammatik va 
intonatsion munosabati nuqtayi nazaridan qo‗shma gap quyidagi 
turlarga bo‗linadi: 
1)
 
tarkibidagi sodda gap bir-birini mazmun va grammatik jihatdan 
taqozo etadigan qo‗shma gap: 1.
Кunlar isidi va paxtalar yana qiyg„os 
ochildi. 
2. 
Yovlariga osmon tutundir, shuning uchun bag„ri butundir. 
(
H.Ol.)3
. Agar dunyoning narigi burchiga sizni opichlab borishga 
to„g„ri kelsaydi, men sevina-sevina bajarardim. 
(Oyb.) 4
. Men 
shunday bir ish qildimki, o„lgunimcha bundan faxrlanaman; 
2)
 
tarkibidagi gaplar bir-birini mazmuniy va intonatsion taqozo 
etadigan, biroq grammatik jihatdan talab qilmaydigan qo‗shma gap: 1. 
Biz yetib keldik, kutubxona ochildi. 
2. 
Menga pul kerak, qayerdan 
olaman? 
(Oyb.)3. 
Siz ishonmayapsiz, ishonmaysiz ham. 
4. 
Endi men 
bir jumboq aytaman, sizdan javob kutaman. 
3)
 
tarkibidagi gaplar bir-birini na mazmuniy, na grammatik taqozo 
etadigan, biroq intonatsion yaxlit bo‗lgan gap: 1.
U otasini uyga tortdi, 
ukasi sekin qayrildi 
(S.Nur).2. 
Bahor keldi, yoz ham kelib qoladi. 
3. 
Sen o„z ishingni qil, men o„z ishimni. 

---

442 
Xullas, qo‗shma gapning o‗zi kabi uning tasnifi ham turli- 
tuman.Quyida ulardan ayrimlarini keltiramiz (56-jadval): 
56-jadval 
1.Gapning lisoniy sintaktik qolipiga ko‗ra