O‘zbeкiston respubliкasi

W
] va kesimlik qo‗shimchalari [
P
m
]ga ajratamiz: 
o„qi 
[
W
] – 
dik
[
P
m
]. Gapdagi 
biz 
(ega) kesimlik kategoriyasi shaklining (
-k
) 
qismiga, 
kecha 
(hol) esa (
-di
) qismiga bog‗langan. 
Kitobni 
so‗zi 
(to‗ldiruvchi) kesimning lug‗aviy ma‘no anglatuvchi qismiga, 
bu 
(aniqlovchi) esa 
kitobni 
so‗ziga bog‗lanmoqda. Buni chizmada 
quyidagicha tasvirlash mumkin (40-jadval): 
40-jadval 
o„qi 
-di 
-k 
Kitobni 
kecha 
Biz 
Bu 
 
Demak, gapning kesimi tarkibidagi kesimlik qo‗shimchalariga 
tobelangan 
kecha 
(hol) va 
biz 
(ega) so‗zlari – gap kengaytiruvchilari. 
Biroq 
o„qidik 
kesimining lug‗aviy ma‘no anglatuvchi qismi bo‗lgan 
o„qi 
so‗zi istalgan boshqa fe‘l (
yoz, chiz, ol, ber
) bilan almashtirilib, 
- 
dik 
qismi saqlab qolinsa, 
biz 
so‗ziega, 
kecha 
so‗zi hol vazifasida 
qolaveradi. 
Demak, kesimlik 
kategoriyasi 
gapning 
markazini 
shakllantiruvchi asosiy vosita bo‗lganligi sababli, yuqorida keltirilgan 
gapdagi ega gapning sintaktik qurilishiga bevosita aloqador qism – 
gap kengaytiruvchisi deb baholanishi kerak. Eganing mavjudligi 
kesim vazifasida kelgan so‗zning ma‘nosi bilan emas, balki kesimlik 
grammatik shaklining, jumladan, uning tarkibidagi shaxs-son ma‘nosi 
bilan bog‗liq. Кo‗rinadiki, ega kesimlik kategoriyasi tarkibiga 
kiruvchi shaxs ma‘nosini o‗zida muayyanlashtiradi. 
Darslik va qo‗llanmalarda eganing shu gap tarkibidagi boshqa bir 
so‗zga ergashib so‗z birikmasi tuza olmasligi (masalan, yuqoridagi 
gapda 
biz o„qidik 
hosilasi so‗z birikmasini emas, balki gapni berishi) 
ta‘kidlanadi. Xuddi shuningdek, 
men o„qituvchiman 
gapida ham 
men 
olmoshi 
o„qituvchi 
so‗zi bilan so‗z kengaytiruvchisi sifatida birikib 
so‗z birikmasi tuza olmaydi. 
Mening o„qituvchim 
so‗z birikmasida esa 
boshqacha holatni kuzatamiz, ya‘ni bu yerda so‗z birikmasi 
grammatik shakl – egalik qo‗shimchasi -
im 
ning sintaktik qobiliyati 
asosida yuzaga keladi va 
o„qituvchi 
so‗zining semantik valentligiga 
aloqador emas. 

---

370 
Gap 
kengaytiruvchisi 
sifatida 
ega 
gapning 
kesimlik 
qo‗shimchalari tarkibidagi shaxs-son, hol esa zamon, modallik, tasdiq- 
inkor shakllari bilan bog‗lanadi. 
Gap kengaytiruvchilari faqat kesimga tobelanadi va uning boshqa 
bir so‗zga tobelanishi kuzatilmaydi. Bu bilan u sintaktik qurilmadagi 
barcha tobe birliklarning umumiy – faqat bir so‗zga tobelanish, lekin 
birdan ortiq so‗zga hokim mavqeyida bo‗la olish qonuniyatini 
(xususiyatini) namoyon qiladi.