redit o‗zining tarixiy rivojlanishida quyidagi bir nechabosqichlarni
bosib o‗tgan.
Boshlang‗ich shakllanish. Boshlang‗ich rivojlanish bosqichi natural xo‗jalikdan tovar xo‗jaligiga o‗tish bilan yuzaga kelgan. Ishlab chiqarishdavrning o‗zaro mos kelmasligi, bir mahsulot egasi ikkinchi zarur mahsulotni olish uchun o‗z mahsulotini sotishga majbur bo‗ladi. Bunday jarayonda to‗lovlarning ikkinchi mahsulotni ishlab chiqarilgunga qadr kutishni talab qiladi. Ushbu jarayonda xaridor qarzdor bo‗lib, sotuvchi kreditor bo‗ilb yuzaga chiqadi. SHu bilan tovar ko‗rinishidagi kredit munosabatlari shakllana boshlangan. Ushbu rivojlanish bosqichining rivojlanishida sudxo‗rlik krediti muhim ahamiyat kasb etdi. Boy oilalar o‗z mahsulotlarini vaqtinchalik kreditga berib, evaziga shaxsning o‗zini garovga yoki er, mol-mulkini garovgaolishgan.
Bu bosqichning asosiy belgisi ssuda kapitali bozorida maxsus vositachilar faoliyat yuritmasdan, kredit munosabatlari, bo‗sh pul mablag‗lar egalari va qarz oluvchilar o‗rtasida bevosita amalga oshirigan. Bu erda kredit sudxo‗rlik kapitali sifatida namoyon bo‗ladi.
Tarkibiy rivojlanish. Ushbu bosqichda boshqariladigan kredit munosabatlariga o‗tilgan. Kredit rivojlanishining ushbu bosqichi ssuda kapitali bozorida kredit-moliya tashkilotlari kabi maxsus ilk vositachilarning paydo bo‗lishi bilanxarakterlanadi.
Kreditga zaruriyat tug‗ilganda quyidagi manbalardagi bo‗sh mablag‗lardan kredit resurslar sifatida foydalanish mumkin.
asosiy fondlarni tiklash, kapital ta‘mirlash uchun ajratiladigan eskirish
Kredit munosabatlari juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Dastlab natura shaklida (g‗alla, chorva va boshqalar) mulkdorlar tomonidan qarzga berish rasm bo‗la boshlagan. Keyinroq pul shaklida ham beriladigan bo‗ldi. Qarzga pul berishning dastlabki shakli sudxo‗rlik bo‗lib, u nihoyatda yuqori darajada foiz bilan qaytarilishi bilan kreditdan farq qiladi. Qadimgi Gretsiyada eramizgacha IV- asrda oyiga 42 %, yiliga 570 % gacha foiz to‗langani tarixiy manbalarda qaydetilgan.
Sudxo‗rlik krediti nafaqat mayda ishlab chiqaruvchilarni, balki yirik quldorlarning xo‗jaliklariga ham putur etkazgan. Shuningdek, bu kreditning mavjudligi quldorlarning mavjud bo‗lishiga zid ijtimoiy hodisa edi.
Sudxo‗rlikka qarshi, shuningdek, yana bir grek faylasufi Arastu ham o‗z fikrlariniaytibo‗tgan.Usudxo‗rlarniishratxonalarnivao‗g‗ri,qaroqchikazzoblar, kisavurlar qatoriga qo‗ygan. U aniq chegaralagan holda 2 xil xo‗jalik faoliyatini ajratadi: iqtisod vaxrematistika.
Xrematistika esa faoliyatning asosiy maqsadi ehtiyojdan ortibboylik
orttirishga yo‗naltiriladi. Arastu buni 2 argument bilan asoslaydi:
bunday operatsiyalar narsalar tabiatiga qarshi bo‗lib,pulning o‗sishigaolib
keladi, pul pulni yaratmaydi va foiz daromad keltirmaydi;
pulning asosiy va haqiqiy vazifasi-tovar almashinuvinita‘minlaydi.
Sobiq ittifoq davriga qadar kreditning ikki asosiy nazariyasishakllangan
bo‗lib, ular naturalistik va kapital yaratuvchilik nazariyalaridir.
Naturalistik nazariyaning asoschilari ingliz iqtisodchilari A.Smit va D.Rikardolardir. Fransuz iqtisodchilari J.B.Sey, F.Bastiya hamda amerikalik iqtisodchi D.Mak-Kulloxlar ham ushbu nazariya tarafdorlaridir.
J.Keyns nazariyasi kreditning kapital yaratuvchilik qobiliyatiga asoslangan.
J.Keyns ssuda kapitalini pulga tenglashtirgan va foiz darajasini umumiy muomaladagi pul miqdori orqali aniqlagan. Uning biroz keyin yaratgan konsepsiyasiga ko‗ra pul foizga ta‘sir ko‗rsatadi, foiz – investitsiyaga, investitsiya
– ishlab chiqarishga, ishlab chiqarish – daromadga, daromad esa narxga ta‘sir
qiladi.
Ayni vaqtda, pul massasi foizga ma‘lum bir darajagacha ta‘sir qiladi, foiz esa har doim ham investitsiyaga istalgan shaklda ta‘sir qila olmaydi.
Kapital yaratuvchilik nazariyasining keyingi rivoji monetarizm nazariyasida o‗z aksini topdi. Monetarizm nazariyasi (ta‘limotchilari) vakillari AQSHda M.Fridmen, P.Rouz, A.Berns, Fransiyada J.Ryueff, GFRda O.Faytlardir. Ushbu nazariyaning etakchinamoyondasi bo‗lib, M.Fridmen hisoblanadi. Uning konsepsiyasi(ta‘limoti)gako‗ra iqtisodiyotni boshqarishning asosiy instrumenti kredit emas, balki pul massasi hamda foiz stavkalariningo‗zgarishidir.
Krediy munosabatlari rivojlanishini belgilovchi omillarga quyidagilar kiradi: 1.Iqtisodiyotning rivojlanishi;
Iqtisodiyot rivojlanish bosqichida bo‘lgan davlatlarda kreditlarga bo‘lgan
talab ortadi. Kreditlash jarayonidagi risklar kamayadi.
Kredit munosabatlari siklik mazmunga ega bu iqtisodiyotning siklik
rivojlanishi bilan bog‘liq.
Bank tizimining rivojlanganlikdarajasi.
Kredit oluvchining to‘lovgabobilligi.
Iqtisodiy inqirozlarning yuzaga kelishi. 5.Markaziy bank monitar siyosatiningo‘zgarishi.
Siyosiy riskdarajasi.
Siyosiy risk – mamalakatda siyosiy vaziyat yomonlashishi natijasida zarar
ko‘rish havfidir.
Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning rivojlanganlik darajasi.
Bunda xalqaro moliya institutlari bilan bo‘ladigan hamkorliklar ham kiradi.
Kredit munosabatlari rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari.
Bank krediti kreditning asosiy shakliga aylandi va uning miqdoridunyo
mamlakatlarida o‘sish tendensiyalariga ega bo‘lmoqda.
Trasmilliybanklarningpaydobo‘lishibilanbankkreditiningdavlatlararo
xarakatining hajmi va miqyosi kengaydi.
Kreditning xilma-xil turlari va shakllari paydobo‘ldi.
yuzaga keldi. Ushbu aloqadorlik quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi:
moliya bozori instrumentlarining o‘zgarishi kreditlar bahosining o‘zgarishiga bevosiya ta‘sir qilaboshladi.
qimmatli qog‘ozlar tijorat banklari kreditlari uchun garov obyekti hisoblanadi. Hulumatning qimmatli qog‘ozlari eng yuqori likvidli garov obyekti hisoblanadi. Bazel qo‘mitasining standartiga ko‘ra kamida 3B reytingiga ega bo‘lgan har qanday emitentning qimmatli qog‘ozi likvidli garov obyekti hisoblanadi.
yuqori riskli qimmatli qog‘ozlar muomalasi (obsionlar, fyucherslar) kreditlarning qaytmaslik ehtimolinioshirmoqda.
tijorat banklari kreditlari turli valyutalarda berilmoqda. Bu esa ayrim hollarda kredit riskining chuqurlashishiga olibkeldi.
6.kreditning sug‘urta bilan bog‘liqligi yuzaga keldi. O‘zbekistonda kredit munosabatlarining o‘ziga xosxususiyatlari: 1.Bank krediti kreditning yagona shakli hisoblamadi.
Respublikamizda tijorat kreditlari mavjud emas. Shu tufayli tijorat veksellari muomalasi ham mavjud emas.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini imtiyozli kreditlash maqsadida maxsus bank Mikrokreditbank tashkiletildi.
Davlat ehtiyojlari uchun yetishtiriladigan paxta va bug‘doyniyetishtirish
xarajatlari Agrobank tomonidan amalga oshitiladi.
O‘zbekistonda kreditning maqsadlilik ta‘moyiliga amal qilinadi. Shu sababli kredit mijozning joriy hisob raqamiga tashlabberilmaydi.
Respublikamizda to‘lovlarning maqsadli ketma-ketligi amal qiladi. Bu esa ayrim hollarda banklar tomonidan berilgan kreditlarni o‘z vaqtida qaytarilishiga to‘sqinlikqiladi.
