O„zbekiston respublikasi

Birja risklari

Birjadagi auksion savdosining birinchi turidagi jarayonni ko‗ramiz. Sotuvchi broker (treyder) makleriatga ma‘lum bir turdagi, miqdordagi va narxdagi qimmatli qog‗ozlarini sotish to‗g‗risidagi arizaviy topshirig‗ini (talabni) taqdim etadi. Savdo jarayonida sotuvchining navbati kelgach, makler bu talabni e‘lon qiladi. Bunda ikki holat vujudga kelishi mumkin:

1. 
   Biramasiga bir nechta potensial haridor (sotib oluvchi broker) mavjud bo‗lishi. Bu holatdasavdoni olib boruvchi makler toki birgina talabgor haridor qolmagunicha narxni ma‘lum bir qadamda ko‗tarib boradi;
   
2. 
   Qachonki talabgor haridor bo‗lmasa, unda birinchi holatdagisiga teskari auksion bo‗lishi mumkin. Bunda sotuvchining hohishiga qarab uning qimmatli qog‗ozlarini narxi potensial haridorni qoniqtiradigan miqdorigacha pasaytirilishi mumkin. Agar auksionda ohirgi taklif qilingan narx hech bir haridorni qoniqtirmasa, unda sotuvchi qog‗ozlarini savdodan chiqaradi.
   

Ushbu jarayonga diqqat qilinsa, unda quyidagi risklar namoyon bo‗lishini ko‗rish mumkin.





²⁰ Рынок ценных бумаг: Учебник/Под ред. В.А.Галанова, А.И.Басова.-М.: Финансы и статистика, 1996.-сс.311- 319.
Kelishilgan nohalol operatsiyalar bo„yicha risklar. Bir operatorga (odatda yangi ish boshlagan brokerga) bir vaqtning o‗zida bir nechta (kamida ikkitasi) bir- biri bilanguruhga tashkillashgan brokerlarga qarshi ishlash ancha mushkul bo‗ladi. Bunda bunday guruh bir brokerni arzonroq sotishga yoki qimmatroq sotib olishga majbur qiladigan holatni keltirib chiqarishi mumkin. Bunda guruhdagi brokerlardan biri boshqasi bilan oldindan kelishgan tarzda sotuvchi yoki haridor operatorning (brokerning) savdo jarayoniga qo‗shilishib, savdoni oshib yoki pasayib boruvchi auksionga aylantiradi, natijada operatorni arzonroq sotishga yoki qimmatroq sotib olishga majbur qiladi. Bunday o‗yinni oldindan payqash juda qiyin bo‗lganligi sabali, operator uchun auksionda yaqqol risk vujudga keladi. Aytish kerakki, o‗yin boshlanishidan oldinroq tashkillashgan guruh brokerlari o‗z maqsadlarini amalga oshirish uchun (operatorga nisbatan) oldindan hubfiyaviy ravishda bir-birlari bilan fiktiv bitishuvlar tuzib oladilar va savdo jarayonida fiktiv (oldindan kelishilgan past yoki yuqori) narxlarda har bir lot bo‗yicha operatsiyalar bajarib, operatorning navbati kelguncha uni chalkashtirib, beradigan narxini nazorat qilib boradilar, natijada uni o‗z maqsadlariga bo‗ysundiradilar. Agar bunda guruh brokerlari operatordan aksiyalarni pastroq narxda sotib olmoqchi bo‗lsalar, unda bozorda sun‘iy ravishda ―Shtil‖ (sokinlik) holatini (ya‘ni, haridorlar kamyobligini) hosil qiladilar. Agar o‗z aksiyalarini operatorga qimmatroqqa sotmoqchi bo‗lsalar – bozorda sun‘iy ―faollik‖ holatini sodir qiladilar.
Tashkillashgan guruh faoliyatidan ko‗rinib turibdiki, guruh brokerlari o‗zaro oldindan fiktiv bitishuvlar tuzib, birjada yolg„on (fiktiv bitishuvga asoslangan) operatsiyalar amalga oshirish riskini keltirib chiqardilar. Bu risk esa natijada operator zimmasiga o‗tdi.
Yana shuni ham sezish mumkinki, guruh brokerlari bir vaqtning o‗zida bozordagi narxlar bo‗yicha manipulyatsiya qildilar, natijada bozorni manipulyatsiya qilish riski vujudga keldi.
Tashkillashgan guruh harakatlarining barchasidan, o‗z navbatida, barcha boshqa birja qatnashchilari uchun yolg„on informatsiya riski ham kelib chiqishini payqash qiyin emas.
Yuqorida ko‗rsatilgan birja savdosida uchrashi mumkin bo‗lgan risklardan tashqari unda (bozorning hisob-kitob va depozitariy tizimlari yaxShi rivojlanmagan bo‗lsa) kliring va qimmatli qog‗ozlar bilan bog‗liq hisob-kitoblar jarayonida vujudga keluvchi risklar ham mavjud bo‗lishi mumkin. Bunday risklarga (ularning kelib chiqish manbalariga qarab) quyidagilarni kiritish mumkin.
Likvidlilik riski(ingl, liquidity risk) – qimmatli qog‗ozlar sifatini baholashdagi o‗zgarishi tufayli ularni sotish chog‗ida paydo bo‗luvchi yo‗qotishlar bilan bog‗liq risk.
Yyyetkazib berilishi riski – savdo sodir bo‗lganidan keyin sotuvchidagi qimmatli qog‗ozlarni haridorga o‗z vaqtida yyetkazib bermaslik riski.
Operatsion risk – savdo vaqtida kompyuter tizimidagi nosozliklar yoki birja personali ishini past sifati evaziga sodir bo‗ladigan yo‗qotishlar bilan bog‗liq risk.
Kliring riski – savdo vaqtida kliring tizimidagi kamchiliklar va hisob-kitob texnologiyasini buzish evaziga sodir bo‗ladigan yo‗qotishlar bilan bog‗liq risk.
Qoplash bo„yicha zarar ko„rish riski (ingl, replacement cost risk) – uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarni savdo jarayonida sotuvchiga tegishli pul mablag‗larni ololmaganligi evaziga qoplay olmaslik riski.
Qarzning asosiy summasini yo„qotish riski (ingl, principal risk) – savdo natijasi bo‗yicha bir vaqtning o‗zida sotilgan qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha pul to‗lovi va ularni haridorga yyetkazib berilmaslik evaziga sodir bo‗luvchi yo‗qotishlar bilan bog‗liq risk. Bunday risk sotuvchining to‗lov qobiliyatini yo‗qotishi holatida ro‗y berishi mumkin. Bu risk
―to‗lov natijasiga ko‗ra yetkazish‖ tamoyili asosida yo‗qotilishi mumkin.

1.