O„zbekiston respublikasi

investitsion portfelni baholash va boshqarish mexanizmlarini bayon qila oladi.

1. 
   Moliya bozori risklari, ularni baholash va boshqarish.
   

Moliya bozoridagi risklar manbasi har turdagi omillar hisoblanib, ularning ehtimoliy tarzda ma‘lum va noma‘lum darajadagi ta‘siri moliya bozorida mos ravishda riskli jarayon, hodisa va harakatlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytilsa, risklar har doim omillar tarkibida mavjud bo‗lib, tabiatan ehtimoliy xarakterga ega qonuniyatlar asosida tarqaladi, ularning ta‘siri ostida moliya bozori muhitida rivojlanishi shakllanuvchi voqeliklarga bevosita yoki bilvosita o‗tadi (ko‗chadi). Bunday holat o‗z-o‗zidan moliya bozoridagi risklar muammosini o‗ta dolzarbligini tasdiqlaydi.
Demak, risklar moliya bozori muhitida doimo mavjud bo‗lib, uning holati va rivolanishi sifatini pasaytirib va zaiflashtirib turadi (umuman olganda bozor muhitini
―ifloslashtiradi‖), ba‘zan esa yomonlashtiradi. Bu esa moliya bozori qatnashchilari uchun katta ahamiyatga ega.
Hozirga kelib risklarni baholashda turli usullardan foydalanilmoqda, masalan: organoleptik (dastlabki tarzda ta‘sir sifatini baholashda), statistik-empirik (baholashda ko‗p vaqt va mablag‗ni talab qiladi), umumlashtirilgan ehtimoliy- matematik usullar (ularni qo‗llash arzon va qulay).
Bunday ta‘rifda quyidagilar muammolarni hisobga olish lozim:

1. 
   risklarni favqulodda paydo bo‗lishi mumkinligini hisobga olinsa, u holda har qanday haraktlar risksizliligi ehtimoliy xarakterga ega, demak bu hossa shartlidir;
   
2. 
   qoniqarli faoliyat yuritish tamoyilini qabul qilinishi moliya bozori va undagi har qanday qatnashchining faoliyati parametrlari ma‘lum vaqt davomida risklarga moyilligidan dalolat beradi, demak bunday hossa ham shartlidir;
   
3. 
   qatnashchi harakatini oldindan tahminan ma‘lum deb olingan moliya bozori muhitining riskli sharoitlarga mosligini baholash lozim. Baholashdagi bunday tahmin odatda harakatning qisqa vaqt davrida mazmunga ega bo‗lishi mumkin, demak bu hossa ham shartlidir.
   

Moliya bozorining har bir qatnashchisi faoliyatini (harakatlarini) va moliya bozori mexanizmini o‗zaro bog‗liqlikda va uyg‗unlikda mos kelishi darajasini (bu parametrni quyida qisqacha MKD deb belgilab olamiz) hozirda o‗rganish bozor va uning qatnashchilarini turli omillarga, ular tarkibida hamisha mavjud ehtimoliy risklarga o‗ta sezgir bo‗lanligi, bularning ta‘siri ostida to‗satdan vujudga keluvchi turli nohush voqeliklar (hodisa va jarayonlar, harakatlar) rivoji shakllanishi ehtimoli har doim mavjud bo‗lganligi sabali muhim ahamiyatga ega.
Risklar moliya bozori muhitini ―ifloslashtirishi‖ va MKD miqdoriga salbiy ta‘sir ko‗rsatishi sababli ulardan tozalash zarurligi tabiiydir, demak, lekin bu zarurat hanuzgacha muammo sifatida dolzarb bo‗lib kelmoqda.
Bu muammoni yechishda quyidagilarga ahamiyat berish lozim:

• 
  MKD miqdoriga ta‘sir etuvchi risklarni vujudga kelishi sabablariga va turli tarzda hosil bo‗luvchi risklarni pasaytirish usullariga;
  
• 
  moliya bozori va uning qatnashchisi faoliyatining istalgan davrida (fazasida) ularning risklarga ta‘sirchanligi darajasiga;
  
• 
  risklar sharoitida MKD miqdorini prognoz qilinganligi yoki qilinishi mumkinligi holatiga;
  
• 
  moliya bozori va uning qatnashchilari faoliyatidagi risklarni boshqarish bo‗yicha samarali chora-tadbirlarni mavjudligiga yoki ishlab chiqilishi mumkinligiga.
  

Sanab o‗tilgan masalalarni yechish moliya bozori va MKD miqdorini noxush risklardan tozalashga qaratilgan.
Qatnashchilarning MKD miqdori – qatnashchilarning oldindan ma‘lum risli sharoitlarda o‗zlari va moliya bozorining sifat ko‗rsatkichlarini yomonlashtirmagan tarzda tashkillashgan, bir-biri bilan o‗zaro mos keladigan harakatlarni bajarish sifati darajasini ko‗rsatadi. Bunda har ikkala taraf ham bir-biriga (jumladan, sherik bo‗lgan qatnashchilar ham) nohush ta‘sir ko‗rsatmasligi va bir-biriga risk to‗g‗dirmasligi kerak.
Risklarni baholashda uch asosiy elementni (unsurni) inobatga olish lozim: risk manbai (RM); tarkibidan risklar tarqaladigan operatsiyalar to‗plami; risk retseptori (RR).
RMni RRga ta‘siri bevosita (to‗g‗ridan to‗g‗ri) va bilvosita (to‗g‗ri bo‗lmagan) bo‗lishi mumkin.
Qatnashchilar juftligidagi MKD doirasida ichki risklar (IR), har qanday jufliklar orasida esa juftliklar risklari (JR) vujudga kelishi mumkin.
Ta‘kidlash joizki, IR va JR behosta (tashqi omillar sababli oldindan bilmagan holda) va/yoki idrokli (subyektiv sababli omillar asosida) ravishda vujudga kelishi mumkin. Bunda idroklilari rivojlangan bozor sharoitida yaqqol prognozlanishi mumkin va professionallar uchun unchalik xavf tug‗dirmaydi, ya‘ni ularni boshqarish mumkin.
Ammo behostalari tashqi omillarga bog‗liqligi va tabiatan ehtimoliylik xarakteriga ega bo‗lganligi sababli qiyin boshqariladi. shuning uchun behosta vujudga keluvchi risklar (BR) amaliyotda muammoli bo‗ladi. Demak, BRlarni
boshqarish maqsadida o‗rganish masalalari professionallar va oddiy investorlar uchun muhim ahamiyatga ega.
Bunda BR va tashqi omillar o‗rtasidagi aloqani muhimligini sezish mumkin. Agar bu aloqaning negizida keltirilgan 8.1.1-rasmga murojaat qilsak, unda BRni boshqarish tamoyilini yaqqol ko‗rish mumkin.
Modeldan ko‗rinib turibdiki, tashqi omillarning vujudga kelishi BRni rag‗batlantiradi, mos ravishda BRni vujudga kelishi esa RMga ta‘sir ko‗rsatadi. O‗z navbatida, RMdan chiqqan risklar operatsiyalar to‗plami tarkibida mujassamlashgan ravishda RRga ta‘sir ko‗rsatadi va natijada RR harakatilarda nohush hodisalar to‗g‗dirib salbiy natijalarni keltirish chiqaradi. Bu natijalar o‗z navbatida tashqi va ichki omillarga ta‘sir ko‗rsatadi. shunday qilib, ―Tashqi omillar‖ – ―RM‖ – ―RR‖ –
―Tashqi omillar‖ ko‗rinishidagi zanjirdan iborat A konturi paydo bo‗ladi. Bu kontur doirasida (ichida) hosil bo‗luvchi har bir zanjir tsiklida (davrida) vujudga kelgan risklar keyingi zanjir tsikliga o‗tib, ehtimoliy tarzda ikki barobar oshgan (ustma-ust tushish asosida ortib boruvchi) risklar miqdorini (summasini) keltirib chiqaradi. Odatda oshib boruvchi risklar miqdorini pasaytirish uchun RR (ya‘ni qatnashchilar) risklarini sug‗urtalaydilar (kontur V). Bundan ko‗rinib turibdiki, kontur V kontur A doirasidaga risklarni kompensatsiyalashga xizmat qiladi, natijada esa barcha risklar to‗liqligicha sug‗urtalovchiga o‗tadi. Bu usul dunyoda eng keng tarqalgan bo‗lib, risklarni boshqarishning sodda usuli hisoblanadi.
Kontur А





Kontur B

2-rasm. BR boshqarilishini tashkillashtirish tamoyili modeli¹⁹

Modeldan yana shu ham ko‗rinib turibdiki, bir zanjir tsikli tugashi bilanoq RR (o‗zi ichida RMdan o‗tgan risklar evaziga) keyinggi zanjir siklida RMga aylanib qolishi mumkin. Bir zanjir siklidan navbatdagi zanjir sikliga o‗tish jarayonidagi bunday aylanishlar ―RM‖ – ―RR‖ – ―RM‖ – ―RR‖ ko‗rinishidagi sxemaga asoslangan
―sabab-oqibat-sabab-oqibat‖ falsafiy toifa (kategoriya) bo‗yicha o‗zaro bog‗liqlik va ta‘sir qonuniyatini ifodalaydi. Demak, bunday qonuniyat risklarni tarqalishi hamda o‗zaro ta‘siri va bohliqligini ko‗rsatuvchi tabiiy holatdir.
Qatnashchilar noaniqlik hollarining konkret sharoitlarida RM va RR rollarini ketma-ket almashtirishlari mumkinligi aytilganlarni tasdiqlashga asos bo‗ladi.
Yuqorida keltirilgan risklarni bir vaqtning o‗zida sug‗urtalovchi yukini kamaytirilib boshqarishning yangi usuli bo‗lib, muallif tomonidan uning tizimli yondashuviga asoslanib taklif qilingan moliya bozori industriyasi sifatini kompleks boshqarish tizimini RM va RR faoliyati jarayoniga kiritilishi xizmat qilishi mumkin.
To‗liq bo‗lmagan darajadagi informatsiyaning to‗liqligi minimal bo‗ladi. Bunda ko‗rsatkich miqdorlari gipotetik faraz asosida eksper usuli yordamida ma‘lum bir diapazonda ko‗p yoki kam ehtimolda namoyon bo‗lishi mumkin bo‗lgan hodisilar to‗plami (qoniqarli aniqlikda) ko‗rinishida aniqlanadi.
Moliya bozori qatnashchisi uchun moliyaviy instrument bo‗yicha ko‗pincha noaniq bo‗ladigan quyidagi informatsiya ahamiyatga ega:

• 
  moliyaviy instrumentni iqtisodiy-huquqiy ta‘minlanganligi asosida bazisiga ekvivalentliligi darajasi;
  
• 
  likvidliligi;
  
• 
  harajatlar;
  
• 
  risksizlilik va natijaviylilik darajasi.
  

Umuman olganda, informatsiyaning noaniqligi mos ravishda riskni keltirib chiqaradi.



¹⁹ Максимо В.Энг, Фрэнсис А.Лис, Лоуренс Дж.Мауер. Мировые финансы.-М.: ИКК «ДеКА», 2017.-736 с.
Risklarni vaqt omili bo‗yicha retrospektiv (o‗tmishdagi tarixiy), joriy vaqtdagi va kelajakda sodir bo‗ladigan risklarga ajratish mumkin. Retrospektiv risklarni baholash joriy vaqtdagi va kelajakdagi risklarni aniqroq progno qilishga yordam beradi.
Risklarni boshqarilishi bo‗yicha ularni tashqi va ichki boshqarishga ajratish mumkin. Risklarni tashqi faktorlarini nazorat qilish ichkisidan mushkulroq hisoblanadi.
Sodir bo‗lish omillari bo‗yicha risklar tabiiy (abiogen, biogen), antropogen (texnogen, biogen), iqtisodiy va siyosiy bo‗lishi mumkin.