O„zbekiston respublikasi

Real, nominal va effektiv foiz stavkalari.

64
Foizlarni qo‗shib hisoblab borish istalgan vaqt davrida amalga oshirilishi mumkin. Ko‗proq foizlar yilda, chorakda, oyda bir marotaba hisoblab qo‗shib

boriladi. Foizlarni yiliga m (m > 1) marotaba hisoblanib borilishi holatini ko‗ramiz. Vaqtning har bir davriga (yarim yilga, chorakka, oyga) j foizlar hisoblanib boriladi. Ixtiyoriy davrga hisoblanib boriladigan foiz stavkasini real foiz stavkasi deb nomlaymiz. Bizning holda j-real foiz stavkasi.
Turli investitsion loyihalarni bir-biri bilan solishtirishda ularning daromadliligini o‗zaro solishtirish lozim bo‗ladi, lekin bunday solishtirish uchun avvalam bor daromadlarni (foiz stavkalarni) bir vaqt davriga keltirish kerak. Ko‗pincha foiz stavkalarni bir yillik davrga keltiriladi. Bunda foizlarni hisoblash borishning turli sxemalari qo‗llanilishi mumkin. Odiiy foiz stavkalari sxemasi bo‗yicha hisoblab borilsa, nominal foiz stavkasi deb nomlanadi. Yillik foiz stavkasi murakkab foizlar sxemasi bo‗yicha hisoblanib borilsa, effektiv foiz stavkasi deyiladi.

3. Pul oqimlarini diskontlash

Umumiy tushunchalar va terminologiya

Agar qimmatli qog‗ozlar daromadliliklarini solishtirishda alternativa sifatida bankdagi depozit qo‗yilma daromadliligi tanlansa, unda daromadlilikning alternativ metodini hozirgi vaqtgacha keng qo‗llanib kelayotgan pul oqimlarini diskontlash metodi bilan mos kelishini ko‗rish mumkin. Bunda quyidagi savollarga javob topish lozim¹⁵:

• 
  bazaviy sifatda qabul qilingan tijorat banklarining depozit stavkasi miqdori to‗g‗risida;
  
• 
  bankda pullarni oddiy yoki murakkab foiz stavkalarda hisoblab borish sxemasi to‗g‗risida.
  

Birinchi savolga javobni odatda quyidagicha ifodalaydilar: ―bazaviy sifatda ishonchli va barqaror ishlayotgan bank stavkasini tanlash lozim‖. Ba‘zan bazaviy stavka sifatida Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi olinadi. Lekin bu stavka o‗zining bozor tomonidan belgilanmasligi, balki Markaziy bank tomonidan





¹⁵ Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело.-М.: Экономистъ, 2005.-687 с.
bozorga ta‘siri ko‗rsatish uchun qo‗llanishi bilan qoniqtirmaydi. Ammo ko‗p masalalarni yechishda yordamga maxsus belgilanadigan bank stavkasi kelishi tufayli, uni baza sifatida olish lozim.
Ikkinchi savolga javob topish yengilroq ko‗chadi, chunki foiz stavkasining ikala metodi ham ko‗riladi. Lekin odatda ko‗pincha murakkab foiz stavkasi sxemasiga moyillik seziladi, chunki unda daromad ham boshlang‗ich summaga, ham hisoblab borilgan daromad foiziga qo‗shib hisoblanadi. Oddiy foiz stavkasida esa faqat boshlang‗ich summaga foiz daromad hisoblanib borilib, asosiy summa ohirida qaytarilib beriladi. Murakkab foizlar sxemasida investor o‗zing depozitga qo‗ygan puli va foiz daromadi summalarini bankdan qaytarib olmaydi deb qabul qilinadi. Bu esa investor uchun sezilarli risklarni keltirib chiqaradi. Lekin ushbu sxema investor uchun oddiy foizlar sxemasiga qaraganda nisbatan kattaroq daromad keltiradi. Murakkab foizlar sxemasi bo‗yicha bunday daromad investorning katta riskiga qo‗shimcha haq sifatida qaraladi.
Pul oqimlarini diskontlash asosida qimmatli qog‗ozlar bilan bog‗-liq operatsiyalar parametrlarini miqdoriy baholash metodi uchun alohida tushunchalar va terminologiya kiritilgan bo‗lib, ularni qisqacha keltiramiz.