O„zbekiston respublikasi

bazaviy qimmatli qog„ozlar mexanizmining klass va seriyalarini farqlay oladi;

hosilaviy qimmatli qog„ozlar (ya‟ni derivativlar, bazisli qimmatli qog„ozlar)ni va derivativlarni bayon qila oladi.

1. Moliya bozorida investitsiyalar daromadliligini baholash.

Moliya bozorida investorlarning moddiy farovonligini belgilangan davrda o‗sishi muhim ahamiyatga ega bo‗lib, uning asosiy manbalaridan biri moliyaviy instrumentlarga yo‗naltirilgan investitsiyalar bo‗yicha ma‘lum davr ichidagi daromad fioizi V (rate of return) hisoblanadi.
Agar investorning bunday daromadining o‗sishi darajasini I moliya instrumentiga yil boshida yo‗naltirilgan boshlang‗ich investitsiya I₀ va undan ma‘lum bir davrda (yil ohirida) hosil bo‗lgan orttirma „ summasi deb qabul qilinsa, unda quyidagi ifoda ma‘nogo ega:
I = I₀ + „, (1)
Natijada daromad stavkasini (daromadni) Vquyidagicha ifodalash mumkin:
V = (I - I₀)/I₀ = „/I₀ (2)
Ushbu (2) ifodaning surati investorning moddiy farovonligini davr ohirida
o‗zgarishini (uning darajasini ijobiy yoki salbiy bo‗lganini) ko‗rsatadi. Ya‘ni „ ijobiy
bo‗ladi, agar uning miqdori inflyatsiya i darajasidan yuqori bo‗lsa (ma‘lum R_r ichki bahoda olingan moliya instrumentining bozor narxi R_a barqarorligida). Bunda investor uchun R_r katta ahamiyatga ega bo‗lganligi uchun u har doim o‗zining moddiy farovonligini (kelajakdagi daromadini) oshirish maqsadida moliya instrumentining (qimmatli qog‗ozning) narxini bazisidan past baholanganini sotib olishga harakat qiladi. Chunki investor vaqt o‗tishi bilan sotib olgan qimmatli qog‗ozining bozor narxini ko‗tarilishini kuzatib, ma‘lum davrga kelib, uni odatda sotib yuborish evaziga daromad topadi. Bu tabiiy holat bo‗lib, qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha daromad olishning boshqa moliyaviy aktivlarga qilingan investitsiyalardan hosil bo‗ladigan daromaddan farqli xususiyatini bildiradi.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib investor tomonidan olingan daromadni quyidagicha ifodalash mumkin:
„ = I - I₀ , (3)
1-chi ifodada I₀ = 1 deb qabul qilib, uni quyidagicha ifodalaymiz:
I = 1 + „ (4)
Ushbu ifodada inflyatsiya hisobga olinmaganligi uchun investitsiya bo‗yicha daromad real stavka foiziga R teng bo‗ladi. Irving Fisher qoidasiga binoan inflyatsiya i sabali daromad (1+i) martta oshishi lozim bo‗lganligi uchun (4) ifodani quyidagicha yozish mumkin:
I = (1 + „) = (1 + R) = (1+R)(1+i) = 1 + R + i + iR (5)
5-chi ifodada, agar R va i miqdorlari kichik bo‗lsa, iR ko‗paytma juda kichik bo‗ladi, u holda uni hisobga olmasa ham bo‗ladi. shuning uchun 5-chi ifodani quyidagicha yozish mumkin:
„ = R + i , (6)
bunda i – inflyatsion rag‗bat, „ – nominal stavka, R – real stavka.
7-chi ifodadan prognoz qilinayotgan inflyatsiya sur‘ati i va inflyatsion rag‗bat bir-biriga mosligi ko‗rinib turibdi. Bunday holat o‗ta rivojlangan moliya bozori sharoitida bo‗lishi mumkin. Agar daromad stavkasining miqdori R+i summadan kichik bo‗lsa, moliya bozorida investitsiya qilish ma‘noga ega bo‗lmaydi. Yana R va
i miqdorlarining kichik darajasida shu ham ko‗rinib turibdiki, inflyatsiya sur‘atini bir foizga ortishi daromad stavkasini mos ravishda bir foizga ortishiga olib keladi.
Inflyatsiya sur‘ati darajasi yuqori bo‗lgan mamlakatlarda iR ko‗paytmani nazardan chiqarish mumkin emas va mos ravishda inflyatsion rag‗bat inflyatsiya sur‘ati darajasidan iR miqdorga ko‗proq bo‗lishi lozim. Aytish mumkinki, iR ko‗paytmani faqat daromadni favqulodda kichik vaqt muddatlarida tahlil va prognoz qilishda hisobga olmaslik mumkin.
Ancha uzoq vaqt muddati uchun 6-chi ifodani 5-chi asosida quyidagicha yozish mumkin:
„ = R + i + iR (7)
Yuqorida aytilganlar asosida investorlarni noaniq va hato qarorlar qabul qilishdan saqlash uchun quyidagilarni ta‘kidlash joiz.

1. 
   Kundalik amaliyotda R va i ifodalarning I.Fisher formulasining to‗liq ko‗rinish yordamida ifodalash maqsadga muvofiq, ya‘ni:
   

R = („ – i)/(1 + i) (8)
i = („ – R)/(1 + R) (9)

2. 
   Mavjud inflyatsiya sur‘atini qisqa vaqt muddatlari uchun prognoz qilinayotgan darajasidan og‗ishi sharoitida daromad stavkasiga soliqni kompensatsiya qiluvchi orttirmani hisoblab topish foydadan holi emas. Agar o‗z ichiga inflyatsion rag‗bat va soliqni kompensatsiyalovchi orttirmani oluvchi daromad stavkasini „* deb belgilasak, soliqni komensatsiyalovchi orttirmali daromad va boshlang‗ich daromadni o‗zaro bog‗liqligini quyidagicha ifodalash mumkin:
   

(„* - „) (10)
Ushbu ayirma miqdorini topishda haqiqiy inflyatsiya sur‘atini i* (prognoz qilinayotganini emas) deb olinadi.
iR ko‗paytmaning kichik miqdorida (uni hisobga olmaslik mumkin) investor daromadi („) uchun soliq stavka (T) va inflyatsion rag‗batni (ya‘ni inflyatsiya sur‘atini i) hisobga olingan holda sof daromadni (R) quyidagicha ifodalash mumkin:
R = „(1-T) – i (11)
Bu ifodadan
„ = [R/(1-T)] + [i/(1-T)] (12)
Mos ravishda
„* = [R/(1-T)] + [i*/(1-T)] (13)
(12) va (13) ifodalarni hisobga olgan holda, ifoda (10) quyidagicha yoziladi:
(„* - „) = (i* - i)/(1-T) (14)
Masalan, (14) ifodada agar (i*-i) = 10% va T=31% bo‗lsa, boshlang‗ich daromad („) miqdoriga qo‗shilgan soliqni kompensatsiyalovchi orttirma 14,5% bo‗ladi.

3. 
   Yillik inflyatsiyani oylik inflyatsiyalar miqdorlarini murakkab foizlar formulasi asosida pulning kelajakdagi bahosini i=(1+i_k)¹²-1 ifoda yordamida hisoblanganidek (inflyatsiyaning o‗sish sur‘atlarini banklar depozitlari bo‗yicha o‗rtacha foiz bilan solishtirish uchun) aniq hisoblab topish lozim. Bu yo‗l (8) ifoda yordamida investitsion qaror qabul qilishda foydali. 8-chi ifodada R parametrni e‘lon qilingan foiz daromad (masalan, depozitlar, obligatsiyalar va h.k. bo‗yicha) deb qabul qilinadi.
   
4. 
   Qimmatli qog‗ozlarning R_a va R_r narxlarini (8-11) ifodalarni qo‗llaganda baholash muhim ahamiyatga ega.
   

Amaliyotdan ma‘lumki, R_a texnik tahlil usuli yordamida baholanadi, R_resa fundamental tahlil usulini qo‗llash asosida. Investorlar daromadlarini ohirgi yuz yil davomida qimmatli qog‗ozlar bozorida o‗sishi tendensiyasi investitsiyalarning ortishini ko‗rsatadi. Bunda quyidagi qonuniyatni ko‗rish mumkin:

• 
  qimmatli qog‗ozlar bozorida R_a tashqi va ichki omillarga hamda risklarga o‗ta sezgir bo‗lib, talab va taklif (bozor konyunkturasi) asosida shakllanadi. R_a ikki omil bilan belgilanadi: qimmatli qog‗ozlarga bo‗lgan talab va taklif nisbati; qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha kapitalizatsiyalangan daromad miqdori;
  
• 
  R_r emitentning moliyaviy holatiga o‗ta sezgir bo‗lib, emitent aktivlarining real va potensial hajmi bo‗yicha belgilanadi. 9-chi ifodaga asosan R_r = R_a - „;
  
• 
  R_a va R_r emitentning holatini aks etadi va ular umumiy holda o‗zaro ekvivalent bo‗lishiga qaramasdan ularning miqdorlari farqlanishi mumkin. Qimmatli qog‗ozlar bozori ijobiy daromad miqdorini („ nolga teng emasligini) ta‘minlashda narxlarning muvozanatiga intiladi (ya‘ni R_r =R_a).
  

Yuqorida keltirilgan modellar yordamida investitsiyalarni baholashda qo‗llash mumkin.