O‘зbekiстон рeспublikaсi

 
 
MAVZU:«DINSHUNOSLIK» FANIGA KIRISH. DINNING IPTIDOIY SHAKLLARI
REJA 
1. Dinshunoslik fanining predmeti va vazifalari. 
2. Dinning paydo bo‘lish masalasi. Dinlar tasnifi. 
3. Diniy tafakkurning shaxsiy va ijtimoiy ildizlari. 
4. diniy ong asoslarining shakllanishi. 
5. Totemizm, Animizm, shamanizm, fetishizm. 
1. «Dinshunoslik» fanining maqsadi, predmeti, tuzilishi, uning yoshlar dunyoqarashini 
shakllantirishdagi roli 
Sobiq SSSRda «Ilmiy ateizm asoslari» kursi o‘qitilib, asosiy e’tibor dinlarni tanqid qilish, diniy 
imon-e’tiqodni qoralab, uning o‘rniga xudo va boshqa ilohiy kuchlarni inkor qiluvchi, ya’ni 
xudosizlikka o‘rgatuvchi ateistik bilimlar talabalar ongiga, ruhiyatiga va dunyoqarashiga 
singdirilar edi. «Ilmiy ateizm asoslari»ni o‘z vazifasidan chalg‘itib, uni siyosat uchun xizmat 
qilishiga urinib, din va diniy e’tiqodni jamiyat hayotidan va talabalar qalbidan butunlay surib 

---

221 
chiqarishga harakat qilinganda ko‘pincha vijdon erkinligi qonun-qoidalari qo‘pol ravishda 
buzilardi. Bu esa ayrim xushyorroq talabalarning pinhoniy, ba’zan esa ochiqdan-ochiq
noroziligiga sabab bo‘lar, aholida ilmiy ateistik targ‘ibotga nisbatan ishonchsizlik paydo qilar, 
oqibatda «Ilmiy ateizmning» obro‘-e’tibori tushib ketgan edi. 
Turg‘unlik yillarida milliy kamsitishga asoslangan «o‘ta baynalminallik» siyosatiga amal 
qilinishi tufayli diniy urf-odatlar, marosimlar, hatto milliy rasm-rusumlar ham kamsitilib, 
ularning yo‘liga turli to‘siqlar qo‘yilib, ularga amal qilishga imkoniyatlar yo‘q qilingan edi. 
Umuminsoniy qadriyatlar kamayib, ma’naviy qashshoqlanish sari yo‘l ochilgan edi.
1991 yilda SSSR parchalanib, so‘ngra esa butunlay tarqab ketdi. Uning o‘rnida mustaqil 
davlatlar vujudga keldi. Jumladan, 1991 yil 31 avgust kuni O‘zbekiston Oliy kengashining 
navbatdan tashqari 6-sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi mustaqil bo‘lgani tantanali ravishda 
e’lon qilindi. Endilikda har yili 1 sentyabr Mustaqillik kuni sifatida bayram qilinmoqda. Ana 
shu tarixiy voqeadan keyin-gi o‘tgan davrda O‘zbekiston jahonga ma’lum bo‘ldi. Respublikamiz 
1992 yil 2 mart kuni Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo‘ldi, dunyodagi ko‘pgina davlatlar 
bilan aloqalar o‘rnatdi. Mamlakatimizda juda ko‘p korxonalar vujudga keldi, mulk davlat 
tasarrufidan chiqarilib, xususiylashtirish amalga oshirilmoqda, fuqarolarning qadr-qimmati 
oshib, ular Vatan tuyg‘usini yaqqolroq his qila boshladilar, o‘zbeklar va boshqa millatlarning 
tengligi, milliy iftixori o‘sib bormoqda. 
Xususan, demokratik va insonparvar jamiyat qurayotgan O‘zbekistonda diniy e’tiqod erkinligi 
amalga oshirildi. Juda ko‘plab masjidlar, madrasalar, diniy maktablar, uyushmalar va jamoalar 
vujudga keldi, ko‘plab diniy adabiyotlar chop etilmoqda, diniy bayramlar, marosimlar, urf-
odatlar tiklanib, amal qilmoqda. Bu ma’naviy yangiliklar xalqimizning ruhiyatiga 
(psixologiyasiga) ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. «Xalqimizda bo‘layotgan o‘zgarishlarning ildizi, ­ deb 
yozadi prezidentimiz I.A.Karimov, ­ xalqimizning ma’naviy uyg‘onishidadir. Ona tilimizning 
azaliy haq-huquqlari tiklangani, haqiqiy o‘zbekona urf-odatlarimizning hayotdan o‘rin 
olayotgani ham odamlar kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘zbek o‘zligiga ishona 
boshladi. Navro‘z tiklangani, hayitlar tiklangani savobli ishlar bo‘ldi» (Qarang: I.Karimov. 
O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat «O‘zbekiston» 1992 y. 6-7 betlar). 
Jamiyat hayotida din peshvolari ham aktiv qatnashmoqdalar. Xalqimizning ko‘nglini ko‘tarishda, 
uning qaddini rostlashda ko‘pchilik din vakillari, yuzlab imom- xatiblar davlatimizga yaqindan 
yordam bermoqdalar, ular xalqni birlashtirishni, o‘zaro nizo va nifoqlardan yiroq turishni targ‘ib 
etmoqdalar. 
Mana shunday ijtimoiy-siyosiy vaziyatda, shart-sharoitlarda dinga butunlay yangicha munosabat 
shakllandi. Natijada «Ilmiy ateizm»ni o‘qitish tugatildi, uning o‘rniga «dinshunoslik» kursi joriy 
etilib, mana bir necha yildan buyon bu fan oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilmoqda. Bu o‘zgarishdan 
xalqimiz hursand bo‘ldi, talabalar bu predmetni qiziqib o‘rganmoqdalar. «Dinshunoslik»ning 
maqsadi talabalarga dinning falsafiy, nazariy, tarixiy va amaliy xususiyatlarini o‘rgatishdir. 
Modomiki, ming yillardan buyon mavjud bo‘lgan turli dinlar, diniy dunyoqarash, urf-odatlar 
mavjud ekan, bu jahon xalqlarida dinga ehtiyoj mavjudligini, dinning odamlar uchun foydasi 
hadsiz ekanligini ko‘rsatadi. «Dinshunoslik»ning maqsadi din to‘g‘risidagi ob’ektiv haqiqatni 
tushuntirib, izohlab berishdir. «Dinshunoslik»ning mazmuni dinlarning falsafiy, nazariy 
jihatlarini ochib berish, dinlar tarixini yoritib berish, dinlarning ijtimoiy funksiyalarini turli 
jihatda tushuntirishdir. 
«Dinshunoslik»ni o‘rganar ekan, talabalar ahloqan va ma’naviy jihatlardan o‘z ongini 
kengaytiradilar; ular dunyo voqea va hodisalariga, jamiyatdagi murakkab insoniy munosabatlar 
mohiyatini yanada sinchkovroq bo‘lib tushunadilar; ular dinlarning jamiyat hayotida tutgan 
o‘rnini yaqqolroq anglab etadilar; o‘zlarida iymon-e’tiqod erkinligiga ongliroq munosabatni 
shakllantiradilar, ya’ni bu fanning talabalar dunyoqarashi uchun ahamiyati beqiyos. 
Ma’lumki, din yangi mafkuramiz tizimida o‘z o‘rniga ega bo‘lib, «Dinshunoslik»ni o‘qigan 
talabalar mafkuramiz mazmunini chuqurroq tushunib etadilar, mamlakatimizning aktiv 
rivojlantiruvchilari, ongli fuqarolari bo‘lib etishadilar. 

---

222 
«Muayyan dunyoqarash, dunyoni anglash nuqtai-nazaridan ifoda etilgan g‘oyalar, dasturlar, 
ahloq-odob maromlari aqlli odam ishonchi (imoni) ga aylansa qadrlanadi, e’zozlanadi. Imonli 
odam o‘z ixtiyori bilan qabul etgan g‘oyalar, timsollarni muqaddas bilib, hayotini ularsiz 
tasavvur eta olmaydi, och, yalang‘och qolishga, barcha mahrumliklarga, hatto o‘limga ham rozi 
bo‘ladi, ammo o‘z iymoniga xilof keladigan xatti-harakatlarga yo‘l qo‘ymaydi». (Qarang: 
I.Karimov. Imon va inson. T., «Fan» 1991 y. 4-bet.). 
«...milliy tariximiz va umumbashariy taraqqiyot rivojiga unutilmas hissa qo‘shgan olimu 
fuzalolarning mafkura va uning jamiyat hayotidagi ahamiyati haqida qoldirgan ilmiy merosi, 
falsafiy qarashlarini har tomonlama o‘rganish darkor. Men bu o‘rinda Abu Nasr Farobiy, 
Beruniy, Ibn Sino, Imom Al-Buxoriy, Ahmad YAssaviy, Alisher Navoiy, Baxouddin 
Naqshband, Najmiddin Kubro kabi ulug‘ ajdodlarimizning o‘sha mavzuga daxldor asarlarini 
nazarda tutyapman». (Qarang: Barkamol avlod orzusi. «SHarq» nashriyoti matbaa konserni bosh 
tahririyati. Toshkent-1999, 36-bet). 
Ularning sharafiga mahobatli haykallar qo‘yildi, saroylar, madrasalar maktablar qayta tiklandi, 
ularning tavallud yillari yubileylari o‘tkazildi, asarlari nashr etildi va h.k. 
Xulosa qilinganda, «Dinshunoslik» kursining maqsad va mazmuni bu fanning ijtimoiy-siyosiy va 
dunyoqarashlik harakterida ekanligini, har bir dinga ishongan odamning iymon-e’tiqodi 
mazmunini yaqqol ko‘rsatib berishdir. 
«Dinshunoslik» fanining, bizningcha quyidagi asosiy xususiyat va yo‘nalishlari borki, ularni bir 
butun, yaxlit holda olib qaralgandagina bu fanning baxs mavzusini to‘g‘ri va to‘la bayon qilib, 
mazkur fanning mohiyatini, mazmunini maqsadlarini yaqqol sezib, tushunib olish mumkin 
bo‘ladi. 
«Dinshunoslik»ning xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. «Dinshunoslik» fani dinlarning mohiyatini va din tushunchasini ta’riflab, uni izohlab, 
tushuntirib beradi. Diniy ong, ijtimoiy ong shakllaridan biri sifatida olib qaralib, uni tarixiy 
hodisa deb hisoblaydi; bu bilan barcha dinlar insoniyat tarixi bilan bog‘langanligi, odamlarning 
dinga bo‘lgan ehtiyoji tufayli kelib chiqqach, ular asta-sekin bir tizim qiyofasiga kirib davom 
etayotganligi ta’kidlab o‘tiladi. 
Dinlarning kelib chiqish, rivojlanish va evolyusiyasi o‘zining tub sabablariga, ya’ni ildizlariga 
egaki, «Dinshunoslik» shu xususiyatni ham nazarda tutadi va ularni ko‘rsatib beradi. Bu bilan 
hozirgi zamonda mavjud bo‘lib turgan turli dinlar qadim zamonlarda vujudga kelgan bo‘lsalar 
ham, nima uchun ular hamon mavjud bo‘lib turibdi degan savolga aniq javob beradi. 
«Dinshunoslik» dinlarning qanday tarkibiy elementlari borligini ham ko‘rsatib beradi. Har 
qanday milliy va jahon dinlarida diniy tasavvurlar, diniy harakatlar, diniy psixologiya va diniy 
tashkilotlardan iborat to‘rtta uzviy bog‘langan elementlar mavjud bo‘lib, ular yaxlit holda diniy 
ibodatlarni bajaradilar, ularda diniy his-tuyg‘ular mavjud; diniy uyushmalarga esa diniy 
tashkilotlar rahbarlik qiladilar deb hisoblaydi va uni tushuntirib beradi. 
«Dinshunoslik» fani har qanday din jamiyatda : a) xom xayoliy, ya’ni kompensatorlik; b) 
tartibga soluvchilik; v) in-tegrallashtiruvchilik-birlashtiruvchilik va g) kommunikator-lik, ya’ni 
aloqadorlik kabi funksiyalarni bajarishini tu-shuntirib beradi. Bu funksiyalar haqida keyingi 
mavzuda batafsil baxs yuritiladi, hozircha ularni eslatib o‘tiladi, xolos. 
2. «Dinshunoslik» fani barcha dinlarning kelib chiqish tarixini bayon qilib beradi. Ma’lumki, 
hech bir hodisa yoki voqea sababsiz ro‘y bermaganidek, dinlar ham er yuzida odamlar 
tomonidan vujudga keltirilgan eng qadimgi, ibtidoiy jamiyatda shakllangan ijtimoiy ong 
shaklidir. Dinlar tarixi g‘oyat murakkab va uzoq tarixiy jarayonlardan iborat bo‘lib, hozirgi 
davrda mavjud bo‘lib turgan dinlarning barchasi o‘zining kelib chiqish, rivojlanish va o‘zgarib 
borish tarixiga egaki, «Dinshunoslik»da ana shular to‘g‘risida ham baxs yuritiladi. 

---

223 
«Dinshunoslik» dinlar tarixini yoritayotganda ularning bir-biriga o‘zaro ta’sir qilganligini, bir-
biri bilan aloqadorligini ta’kidlaydi. SHuningdek, dinlar tarixini o‘rganish uchun arxeologiya, 
etnografiya, tarix fanlarining bergan ma’lumotlari, badiiy adabiyot, san’at asarlarining 
ahamiyatini, nodir moddiy-madaniy namunalarining muhim tarixiy ashyoviy dalillar ekanligini, 
ayniqsa, diniy yozuvlar, muqaddas kitoblar, mashhur ulamolarning asarlarini, hadislarni; turli 
diniy ruhdagi rasm-rusumlarni ham ko‘rsatib o‘tiladi. SHu tariqa dinlar tarixi to‘g‘risida yaxlit 
va bir butun tasavvurlar yaratiladi. Bular «Dinshunos-lik»ning ikkinchi muhim xususiyatini 
tashkil etadiki, keyingi mavzularda bu xususiyat to‘g‘risida atroflicha ma’lumotlar bayon etiladi. 
3. «Dinshunoslik» fanida dinlarning eng muhim nazariy-falsafiy tizimidan iborat bo‘lgan diniy 
ta’limotlar xususida baxs yuritiladi. Dinlarning bu xususiyati diniy mafkura va dunyoqarashning 
mohiyatini asoslab beradi. Ayniqsa, milliy va jahon dinlari mavzularida bu xususiyat to‘g‘risida 
keng ma’lumotlar beriladi. «Dinshunoslik» diniy ta’limotlar ilohiy kuchlar hisoblanuvchi 
xudolar, farishtalar, payg‘ambarlar, avliyo-anbiyolar, mo‘‘jizakor yaratilish hodisalari, hikmatli 
pand-nasihatlar, gunoh va savob, jannat va do‘zah kabilarga qaratilganligini alohida ta’kidlaydi. 
Bu masalada turli diniy afsona va rivoyatlarning ham o‘rni borligi ko‘rsatib o‘tiladi. 
4. «Dinshunoslik» fani dinlarning amaliy tomoni-diniy marosimlar, urf-odatlar, rasm-rusumlar 
va turli odat-udumlar xususida ham baxs yuritadi. CHunki bular ham dinlarning eng muhim 
xususiyati hisoblanadi. Ma’lumki, dinning marosimchilikdan iborat amaliy tomoni dindorlar 
hayotida g‘oyat aktiv rol o‘ynaydi. Diniy marosimlar dindorlar ruhiyatiga kuchli ta’sir qiladi, 
ularning kundalik hayotida muayyan tartib o‘rnatadi, hayot kechirish tarzini belgilaydi. 
«Dinshunoslik» diniy urf-odatlarning kelib chiqish tarixiga e’tibor beradi, bu diniy rasm-
rusumlarning jamoatchilik fikrini shakllantirish uchun xizmat qilishini ham ta’kidlab o‘tarkan, 
bu odatlar nisbatan barqaror, muqim turadigan muhofazakor kuch sifatida amal qiladi, deb 
hisoblaydi. SHu bilan birga diniy marosimlar o‘z mazmuni, bajaradigan vazifalariga ko‘ra shod-
hurramlik yoki qayg‘u-alamli holatlarni ifoda etishiga alohida e’tiborni qaratadi. Diniy 
marosimchilik diniy tasavvurlar va diniy ruhiyat bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ularning 
yaxlit tizimi dinlarning nisbatan ommaviylashgan osonroq tomonidir, deb alohida ta’kidlab 
o‘tiladi. 
5. «Dinshunoslik» fani barcha dinlarda muhim tarbiya-lovchi mazmun diniy ahloq-odoblarda 
mujassam bo‘lganligini ko‘rsatib beradi. Dindorlar diniy ahloq ruhida tarbiya olib, 
xushmuomala, ochiq-oydin fikrli, odamiylikning ko‘pgina fazilatlariga ega bo‘lib etishadilar. 
Insof va adolat, halol-haromni ajratish, o‘zaro hurmat, kattalarga izzat-hurmat, nogiron, 
muhtojlarga muruvvat ko‘rsatish, ilmli, ma’rifatli kishi bo‘lish, yaxshilik qilish, ota-onalarni 
behad hurmat qilish, oila va jamoat orasida o‘z burchini ado etish kabi umuminsoniy, dunyoviy 
qadriyatlar dinda yuqori darajadagi ahloqiy talablar, deb qaraladi. Muayyan ma’noda din ahloq 
to‘g‘risidagi tushuncha sifatida ham tushunilgan. «Dinshunoslik» fani millatning shakllanishi va 
rivojlanishida diniy ahloqning o‘rni va roli borligini tan olib, diniy ahloqdan shaxs tarbiyasida 
samarali foydalanish zarurligiga e’tiborni qaratadi. 
Ammo diniy ahloq siyosat va mafkuraviy jihatlardan qaralganda sinfiy-tabaqaviy ahamiyat kasb 
etadiki, «Dinshunoslik»da bu ma’noda diniy ahloqda umuminsoniy qadriyatlar darajasida 
turadigan ahloq-odob normalarining ustunligi ta’kidlab o‘tiladi, ana shu xususiyat ham bu fan 
e’tiborida turadi. 
6. «Dinshunoslik» dinning muhim xususiyatlaridan biri bo‘lgan diniy xuquqqa alohida e’tibor 
beradi. Ma’lumki, quldorlik jamiyatidan boshlab davlatlar kelib chiqqan bo‘lib, bu siyosiy kuch 
xususiy mulkchilikka asoslangan o‘z iqtisodiy bazisiga xizmat qiladigan xuquq va qonunlarini
joriy qilgan edi. O‘sha davrlardan boshlab diniy huquq ham paydo bo‘lib, bu huquqlar diniy 
yozuvlarda, hadislarda, an’analarda, ta’qiqlangan va ruxsat etilgan ko‘rsatmalarda, diniy 
hujjatlarda, turli diniy jamoa, uyushma, mazhablar faoliyatida asta-sekin shakllanib borgan. 
Masalan, Islom tarixida shariat qonun va xuquqlari xuddi shu tariqa, VII-XII asrlar davomida 
shakllanib, so‘ngra huquq normalariga aylangan edi. Diniy huquqlar ustidan diniy tashkilotlar 

---

224 
nazorat o‘rnatgan bo‘lib, bu huquqlar mulkka munosabatni, diniy jamoa, ijtimoiy tabaqa, guruh 
va imtiyozli shaxslar manfaatini belgilab bergan. Diniy huquqlarda ahloq-odob qoidalari, ularga 
amal qilish tartiblar ham belgilab qo‘yilgan. Diniy huquqlarda marosimlarga amal qilish 
qoidalari ham ko‘rsatilgan. Diniy huquqlarda marosimlarning jamiyatdagi mavqeiga qarab 
ularning huquqlari goho juda keng va kuchli bo‘lgan, goho esa ularning huquqlari cheklanib 
qolardi. Umuman, «Dinshunoslik»da dinning mana shu xususiyatiga ham alohida masala sifatida 
qaraladi. 
7. «Dinshunoslik» fani dinlarning tarxiy tiplari, turli shakllari, yo‘nalishlari, mazhablari, ularning 
o‘ziga xos xususiyatlari, bir-biri bilan bog‘langan tomonlari paydo bo‘lish sabablari, dindorlar 
hayotidagi va jamiyatdagi o‘rni, faoliyat ko‘rsatish masalalarini ham alohida qarab chiqadi, 
shular to‘g‘risida ham baxs yuritadi. SHu munosabat bilan «Dinshunoslik» fanida avvalo dinning 
ijtimoiy-falsafiy mohiyati ko‘rsatilib o‘tiladi, so‘ngra ibtidoiy tuzumda paydo bo‘lgan eng 
qadimgi dinlar hisoblanuvchi totemizm, fetishizm, animizm, sehrgarlik (magiya, shaman) 
dinlarini, ulardan keyingi urug‘-qabilalar dini bo‘lgan politeizm, ya’ni ko‘p xudolik dinlarini, 
so‘ngra milliy davlat dinlarini, monoteistik, ya’ni yakka xudolik dinlarini keyin esa jahon dinlari 
bo‘lgan buddiylik, xristianlik va islom dini atroflicha bayon etiladi. Bu dinlarning har biri o‘z 
tarixiy shart-sharoitlari, o‘z davridagi talab va ehtiyojlari bilan bog‘liq holda paydo bo‘lsa-da, 
avvalgilari keyin kelib chiqqanlariga kuchli ta’sir ko‘rsatgan edi. Masalan, eng qadimgi, nisbatan 
soddagina animizm dini ham jahon dinlariga ta’sir qilgan. Bu haqda keyingi mavzularda ko‘rib 
o‘tamiz. Bu jiddiy masala ham «Dinshunoslik»da muhim o‘rin olgan. 
8. «Dinshunoslik» fani yana bir muhim masala bo‘lgan diniy manbalar, muqaddas yozuvlar, 
hujjatlar: Tavrot, Bibliya, Avesto, Tripitaka, Vedalar, Qur’on, hadislar kabi din uchun juda 
muhim tarixiy yodgorliklar xususida ham baxs qiladi. CHunki, «Dinshunoslik» agar bu masalani 
chetlab o‘tsa, o‘z vazifasini to‘la bajarmagan hisoblanadi. Talabalar esa ana shu manbalarni 
mustaqil o‘rganishlari, bu fanni o‘zlashtirish va o‘z bilim doiralarini chuqurlashtirish, 
kengaytirish uchun g‘oyat muhim ahamiyatga ega ekanligini yodda tutishlari lozim. 
Diniy manbalar asrlar davomida yaratilgan bo‘lib, ularda diniy masalalar hujjat va dalil asosida 
sistemaga tushirib yuqori uslubiy mahorat bilan vujudga keltirilgan. Bunga Qur’on va 
payg‘ambar Muhammadning mo‘‘tabar hikmatlari bo‘lgan «Xadis»larini misol sifatida ko‘rsatib 
o‘tish mumkin. 
«Dinshunoslik» fani diniy, tarixiy manbalarga tayangan holda o‘z nazariy va amaliy tomonlarini 
bayon etsagina, u ishonarli va e’tiborli bo‘lishi mumkin. SHuni hisobga olgan holda bu fan 
o‘qitiladi, o‘qitilmog‘i kerak. 
SHunday qilib, «Dinshunoslik» fanining yuqoridagi o‘zaro uzviy bog‘langan 8 ta xususiyatlarini, 
ya’ni uning baxs mavzusini (predmetini) ko‘rsatib o‘tildi. Bulardan ma’lum bo‘ladiki, mazkur 
fan jiddiy va muhim fandir. 
Endi «Dinshunoslik»ni o‘qitishda ilmiy-uslubiy talablar xususida ham ayrim mulohazalarga 
to‘xtalmoq joizdir. Avvalo, mazkur fanning o‘qitilishida, uning mavzularini bayon etishda 
dialektikaning ob’ektivlik, vorislik, umumiy aloqadorlik, sababiylik hamda taraqqiyot 
tamoyillariga qat’iy amal qilgan xolda, ob’ektiv haqiqat mezoniga asosan, xolisona ish tutmoq, 
ilmiy-g‘oyaviylikni saqlagan xolda, shu fanning tarbiyaviy saviyasini oshirgan holatda o‘qitish 
hozirgi davr talablariga mos bo‘ladi, deb o‘ylaymiz. 
Mantiqiy xulosalarga, bayon qilish izchilligiga, davr, tarixiy, geografik va milliy etnik jihatlarni 
ham hisobga olgan holda dasturdagi materiallarni bayon qila bilish ham muhim uslubiy 
talablarga mos tushadi va aksincha, unga amal qilmaslik «Dinshunoslik»ning o‘ziga xosligini 
hisobga olmaslik bo‘lur edi. CHunki «Dinshunoslik» fani dinlar to‘g‘risida baxs yuritar ekan bu 
bilan bevosita dindorlar iymon-e’tiqodi, nozik his-tuyg‘ulari, milliy va diniy g‘ururi bilan 
hisoblashishga to‘g‘ri keladiki, bunday holatda g‘oyat hushyor bo‘lish lozim. 

---

225 
2. Dinga ishonadigan, uning talablarini muntazam bajarib yuradigan kishilarni dindorlar 
deyish mumkin. Hozirgi davrda dindorlarni dinga amal qilishi, dinning nazariy va amaliy, 
huquqiy qoidalarini, ahloq-odoblarini bilish darajalariga qarab uch guruhga ajaratish mumkin. 
Birinchi guruhga mansub dindorlar - ulamolar, ruhoniylar, diniy tashkilotlardagi din peshvolari, 
diniy ta’lim-tarbiya muassasalarida ishlab turgan muallim hamda mudarrislar, diniy kitoblar, 
jurnallar, gazetalar nashriyotida ishlayotgan xodimlarning yuqori qatlamidagi kishilardir. 
Mazkur guruhdagi dindorlar din bo‘yicha nazariy va amaliy, ilmiy tajribalarga ega bo‘lib, ular 
dinning tarixini, aqidalarini, marosimlarini, huquqiy va ahloqiy me’yorlarini yaxshi bilishdan 
tashqari ularni tushuntirib bera oladilar, sharhlaydilar, targ‘ib-tashviqot qiladilar, diniy ishlarni 
uyushtiradilar va rahbarlik qiladilar. Masalan: bu guruh-dagi dindorlarga O‘zbekiston 
musulmonlari diniy Boshqar-masi hay’ati raisi, muftisi, imom-xatiblarini ko‘rsatib o‘tish 
mumkin. 
Dindorlarning ikkinchi guruhiga mansub dindorlar dinning nazariy tomonlarini yaxshi 
bilmaydigan, ammo diniy marosimlarni aktiv bajaradigan, diniy ishlarda bosh-qosh turadigan, 
ularni targ‘ib etadigan, diniy dasturlardan, diniy jihatdan man’ etilgan yoki ruxsat qilingan tartib 
qoidalardan yaxshigina xabardor, dinga ixlosi baland bo‘lgan dindorlardir. Ular mahallalarda 
dindorlarning oldingi safida yuradilar. 
Uchinchi guruhdagi dindorlar dinga ishonadigan, diniy qoidalarni boshqalardan eshitgan yoki 
diniy marosimlarni an’anaviy odat sifatida bajaradigan, dinga ham, ilm-fanga ham ishonib 
yuradigan, diniy ishlarda uncha aktiv bo‘lmagan, diniy e’tiqodi hali pishib etilmagan 
dindorlardir. 
Birinchi guruhga mansub dindorlar dindorlarning umumiy soniga nisbatan juda ozchilikni tashkil 
etadilar. Ikkinchi guruhga mansub dindorlar birinchi guruhlardagiga nisbatan ancha ko‘p 
miqdorni tashkil etadilar. Uchinchi guruhdagi dindorlar eng ko‘pchilik dindorlardir. Bu uch 
guruhdagi dindorlar orasidan keyingi yillarda uchinchidan ikkinchi guruhga o‘sib o‘tayotgan 
dindorlar ko‘paydi, ular asosan yosh jihatdan kichik, yangi dindorlardir. Bu u uch toifa din 
ahllari o‘zaro aloqada bo‘lib, ayrim diniy masalalarni sharhlashda ba’zan kelisha olmaydilar. 
Masalan, vahhobiylar an’anaviy dindorlarga nisbatan norozilik holatlarida bo‘l-dilar, keyingi 
paytlarda esa ular orasida kelishmovchilik kuchaydi. 
Biz diniy aktivlik ro‘y bergan bir davrda yashayotirmiz. Hozir jamiyatda dinga befarq, unga 
mutlaqo ishonmaydigan kishilar juda oz. Bundan 5-10 yillar avval sobiq SSSR davrida dinga 
ishonmay yurgan ayrim ziyolilar, partiya, Sovet, komsomol xodimlari, rahbariyatda yurgan 
kishilar hozirgi kunlarda aktivroq dindorlarga aylandilar. 
Dindorlik - o‘z dunyoqarashida, iymon-e’tiqodida, psixo-logiyasida, turmush tarzida, ahloq-
odobida, kundalik hayot kechirishida, oilada, mehnat jamoalarida, jamotchilik orasida, maishiy 
turmushda, o‘zining barcha xatti-harakatlari-da to‘la ravishda diniy talablar, tartib-qoidalarga 
amal qilishni anglatadi. 
Jamiyatning harakteri, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy shart-sharoitlar, madaniyat darajasiga qarab 
dindorlik ayrim davrlarda yuqori yoki past bo‘lishi mumkin. Masalan, O‘rta asrlarda feodalizim 
sharoitida dindorlik eng yuqori darajaga chiqqan bo‘lsa, kapitalizm va sotsializm jamiyatla-rida 
uning darajasi nisbatan ancha past bo‘ldi. SSSR va KPSS barham topib, milliy mustaqillik 
amalga oshgan, demokratiya kengaygan XX asrning 90-yillarida esa yana dindorlikning 
yuqoriga ko‘tarilishi ro‘y berdi. Masalan, O‘zbekistonda islomga ixlos kuchaydi, minglab yangi 
masjid-lar, o‘nlab madrasalar, yuzlab diniy maktablar ochildi, diniy marosimchilik faollashdi, 
diniy adabiyot ko‘paydi, musulmon davlatlarining xalqaro obro‘si oshdi, o‘zaro aloqalari 
kuchay-di va hokazolar. Qisqasi din, dindorlar, dindorlik ham inkorni inkor qonuniga 
bo‘ysunadi, shu qonun asosida amal qiladi. 
Diniy ong har bir dindor odamning yoki diniy jamodagi kishilarning yakka shaxs yoki ijtimoiy 
ongi bo‘lib, bu ongning asosi ilohiy kuchlarda, ilohiylikka asoslangan dunyoqarash, mafkura, 

---

226 
g‘oya, fikr, tushuncha, tasavvur, xotira, xayol, iroda, idrok, iymon, e’tiqod, ahloq va psixika 
kabilar yaxlitligidan iborat ma’naviyatdir. 
Diniy ong ko‘pchilik dindorlarning onggi, yakka shaxs onggi xususiyatiga ega bo‘ladi. YAkka 
shaxsning diniy ongining darajasi o‘sha dindor kishining yashash tarzi, shaxsiy qobiliyati, 
qiziqishi kabilar bilan bog‘liq. Bu hol dindorlar psixikasini keltirib chiqaradi. 
Ijtimoiy, diniy ongning o‘sib borishini diniy tashki-lotlar faoliyati, diniy targ‘ibot-tashviqot, 
diniy adabiyotlar, diniy mazmun va shakldagi san’at va adabiyot, diniy marosim-lar, diniy 
mafkuraviy harakatlarning ta’siri, safarbarlik kuchi hal qiladi. 
Diniy ong boshqa ijtimoiy onglar bilan aloqada bo‘ladi, ular o‘zaro bir-biriga ta’sir qiladi. Diniy 
ong diniy dunyoqarash bilan ham bog‘liq bo‘ladi. 
Diniy dunyoqarash, umuman, dunyoqarashning tarixiy turla-ridan biri bo‘lib, uning asosiy 
belgisi ilohiy, g‘ayritabiiy kuchlarga ishonish va ularga sig‘inish, butun olam, barcha mavjudot, 
insoniyat dunyosini xudo yaratganini va boshqari-shini e’tirof etish, xudoga, ruhlarga e’tiqoddan 
iboratdir. Diniy dunyoqarash mafkurada quldorlik tuzumidan boshlab qatnashgan. Bizning yangi 
mafkuramiz tizimida ham diniy dunyoqarashning ko‘pgina ta’siri, xususiyatlari mavjud. 
Ayniqsa, insoniy fazilatlarga yot va zararli bo‘lgan ichkilikbozlik, giyohvandlik, buzuqlik, qon 
to‘kish, o‘g‘irlik kabi yaramas illatlar diniy ahloqda qoralanadi, ularga qarama-qarshi halolik, 
ezgulik, o‘zaro hurmat ko‘rsatish; kattalarni, ota-onalarni izzat qilish kabi fazilatlar ulug‘lab 
kelingan. YAngi mafkuramizda diniy dunyoqarashning ana shu xususiyatlari merosiy jihatdan 
qabul qilingan. 
Din ibtidoiy jamiyatning quyi bosqichida, taxminan bundan 50-40 ming yil avval shakllangan. U 
keyingi jamiyatlarda turli tarixiy tip hamda shakllarda rivojlanib kelgan. Dinni keltirib chiqargan 
tub sabablar, ya’ni ildizlar uchta: ijtimoiy, psixologik va gnoseologik ildizlari mavjud. 
Dinning ijtimoiy ildizi jamiyat hayoti bilan, ayniqsa, u ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sib 
borishi darajasi, ishlab chiqarish munosabatlarining xususiyati bilan bilvosita aloqadordir; u 
jamiyatning ustqurmasida aktiv element hisoblanadi, diniy tashkilotlar davlat ishlariga ba’zan 
bevosita aralashadi, ba’zan esa davlat va siyosatdan butunlay ajratib qo‘yilgan holatda harakat 
qiladi. Sinfiy jamiyatlarda mehnatkash tabaqa va guruhlarga turmush qiyin-chiliklariga, ijtimoiy 
zulmlarga, qashshoqlik azoblariga chidash, sabr-toqat bilan yashashga da’vat etuvchi g‘oyaviy 
kuch bo‘lgan hukmron guruh kishilarni insof va adolatga, mazlumlarga rahm-shafqatga, xayr-
ehsonli bo‘lishga chaqiradi, jamiyatlarda sinfiy bo‘linishni emas, balki diniy birodarlikni, milliy 
ayrimachilikni emas, balki xudoning bandasi va payg‘ambarning ummati sifatida barchaning 
birdamlikda yashashi zarurligini ta’kidlaydi. 
Ijtimoiy jihatdan din yana dindorning shaxsiy hayotida yuz berib turadigan kasallik, oilaviy 
mojarolar, farzandsizlik, beaql farzandlarning yaramas ishlari kabilardan siqilishi kabi holatlar 
diniy his-tuyg‘ularni kuchaytiradi va mustahkamlaydi. 
Har kanday dinning gnoseologik, ya’ni dunyoni bilish nazariyasi bilan bog‘liq ildizi ham 
mavjud. Dinning bu ildizi olamdagi voqea va hodisalarning kelib chiqish sabablarini, ularning 
ichki mohiyatini bilish murakkab va qiyin bo‘lishi bilan bog‘liq. Tabiat va jamiyatda ro‘y 
beradigan o‘zgarishlar sababli ko‘p ming yillar mobaynida insonlar uchun sirli tuyilgan; natijada 
odamlarning aqli zaif va cheklangan, dunyoning barcha sirlari birgina xudoga ma’lum, undan 
boshqa hech kim dunyoni bilmaydi degan xulosa kelib chiqqan. 
Dinning gnoseologik ildizi falsafiy jihatdan skeptitsizm bilan chambarchas bog‘liq. Bu oqim 
olamni bilish mumkinligini shubha bilan nemis faylasufi Immanuel Kann inson o‘z sezgilaridan 
tashqarida nima borligini bila olmaydi, tashqi olam qandaydir bilib bo‘lmaydigan sirli «narsa 
o‘zida» mavjud bo‘lib, u fazo va vaqtdan tashqaridagi ruhlarga, xudolargagina ma’lum, deb 
hisoblaganlar. 

---

227 
Fan dalillari, insoniyat to‘plagan amaliy tajribalar va xulosalar, insonda aql va tafakkur borki, bu 
qudratli ma’naviy omillar olamning sirlarini birin-ketin ochayotir. 
Dinning psixologik ildizi ham bo‘lib, bunda odamlarda-gi tashqi olam voqealaridan, jamiyatda 
ro‘y berayotgan turli hodislardan iztiroblanishi, ezilishi, g‘am-tashvishga tushib qolishi, qo‘rquv 
vahima, umid va ishonch, shodlanish yoki ruhan tushkinlik holatlari dinning kelib chiqish va 
mavjud bo‘lib turishida katta kuch hisoblanadi. Diniy pand-nasihatlar, turli diniy marosimlar 
ham diniy psixologiya bilan bog‘liqdir. 
SHunday qilib, har qanday dinning kelib chiqishi, yashab turishi va amal qilishi ijtimoiy, 
gnoseologik va psixologik ildizlari bilan izohlanadi. 
Hozirgi davrda, ya’ni XX asr oxirida yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar, milliy faollashuv va 
demokratiya, bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan bog‘liq qiyinchiliklar shart-sharoitlari natijasida 
diniy faollik sezilmoqda. «Ilmiy ateizm»dan diniy e’tiqodga qaytish jarayoni keskin yuz 
bermoqda. 
Jamiyat hayotida amal qilayotgan dinlar shunchaki nodonlik va jaholatparastlik oqibati emas, 
albatta. Din o‘z tashkiliy tizimiga ega bo‘lgan murakkab va o‘ta moslanuvchan g‘oyalardan 
iborat bo‘lib, din jamiyatni uyushtiruvchi, yo‘naltiruvchi, safarbar etuvchi, intizomga soluvchi 
g‘oyaviy kuch hisoblanadi. Diniy shiorlar ayrim inqilobiy harakatlarni, ba’zi davrlarda G‘azovot 
va salb urushlarini, milliy-ozodlik harakatlarining bayrog‘iga aylangan. Dinning: 1.Xom-xayol-
ya’ni kompensatorlik, 2. Tartibga soluvchilik, 3. Integrallashtiruvchilik, 4. Kommunikatorlik 
degan ijtimoiy funksiyalari bor. 
Kompensatorlik funksiyasida din odamlarga ular erisha olmagan narsalarga, baxtlarga ilohiy 
xayollar, taskin orqali erishtirishga urinadi. Masalan, qiynalib yashagan kishilar «u dunyoda» 
jannatda yashaydilar, xudo ularni bu dunyoda emas «u dunyoda» baxtli qiladi deb taskin beradi. 
Din o‘z aqidalari orqali dunyoning yaratilganligini, odamlarning ilohiy taqdiri, oxirat kuni 
kabilar to‘g‘risida tasavvurlar vujudga keltirgan va mafkura yaratgan. Dinning tartibga 
soluvchilik funksiyasi, kishilarning xulq-atvori, ahloqiy harakatlari diniy me’yorlar asosida 
boshqarilishini aks ettiradi. SHuningdek, dinga ijtimoiy tuzumni saqlovchi va mustahkamlovchi 
integrallovchi, jamiyat bilan shaxsning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlovchi kommunikativlik 
funksiyalari ham xosdir. Dinning bu funksiyalari diniy tashkilotlarning faoliyati bilan uzviy 
birlikda bo‘lsa-da, bir-biriga aynan mos kelmaydi. Diniy tashkilotlar ijtimoiy muassasa sifatida 
o‘z rivojlanishida nisbiy mustaqillikka ega bo‘lib, ham diniy, ham iqtisodiy va ahloqiy-
tarbiyaviy vazifalarni bajaradi. Xuddi mana shu yo‘sinda muayyan diniy tashkilotlar ijtimoiy 
masalalar buyicha mavjud jamiyatga mos mavqeda turadi. Masalan, mustaqil O‘zbekistonda 
diniy tashkilotlar davlatdan ajratilgan holda, asosan, diniy ishlar bilan shug‘ullanmoqda.Ular 
jamiyatimiz hayotida aktiv ishtirok etib, ko‘proq tarbiyalovchi rol o‘ynamoqda. 
Hozirgi davr va din munosabatini siyosatning o‘zgarishi bilan bog‘langan holdagina tushunmoq 
mumkin. Siyosatimizda milliy o‘zlikni anglash, kelajakda buyuk davlat qurish, eng rivojlangan 
davlatlar darajasiga ko‘tarilish, horijiy davlatlar bilan teng xuquqli va ikki tomonlama foydali 
aloqalar olib borish, qo‘shma korxonalar qurish, ilm-fan, texnika, san’at, adabiyot, kadrlar va 
mutaxassislar tayyorlash, sport sohasidagi aloqalar; mamlakatimiz ichida esa tinch-totuvlikni 
saqlab turish, fuqarolar hamkorligini mustahkamlash, yoshlarning ta’lim-tarbiyasini yangi, 
zamonaviy talablar asosida olib borish, milliy qadriyatlarni tiklash kabi ishlar olib borilib, 
istiqbol sari rivojlanmoqdamiz. Mana shularning barchasi dinning jamiyatdagi faolligini oshirdi. 
Masalan, O‘zbekiston musulmonlari Boshqarmasi horijdagi musulmon davlatlari, ulardagi diniy 
tashkilotlar bilan faol aloqalar olib bormoqda. Mamalakatimiz hududidagi Bahovuddin 
Naqshband, Mulla Bozor Oxun, Axmad YAssaviy, Imom Ismoil al-Buxoriy maqbaralari qayta 
ta’mirlandi, ular xalqimizning ziyoratgohlariga aylanib qoldi. Makka va Madina shaharlariga 
hajga borishlar avj oldi va h.k. Davr ma’naviyatning boshqa sohalari qatori diniy iymon-e’tiqod 
uchun ham keng imkoniyat yaratdi. 

---

228 
SHunday qilib, mavzudan umumiy xulosa qilganda, din ijtimoiy ong shakli bo‘lib, u tarixiy 
hodisa hisoblanadi, madaniyatning ajralmas qismi, odamlar ruhiy va ijtimoiy hayotining muhim 
xususiyatlari, yoshlar tarbiyasi uchun katta vosita hisoblanadi, dunyoqarashning alohida tarixiy 
tipidir. 
YUqorida aytib o‘tilganidek, «Dinshunoslik asoslari» dinlarning tarixini ham bayon etadi. 
Avvalgi mavzuda dinning mohiyati ko‘rsatib o‘tildi. Falsafiy jihatdan har qanday hodisa 
o‘zining sabablariga ega bo‘lib, makonda ro‘y beradi. Din va uning tarixi ham bu nazariy 
qoidaga bo‘ysinadi. Dinning dunyoviy ilmiy izohiga ko‘ra, u erda paydo bo‘lgan. Odamlar 
hayoti bilan bog‘langan, jamiyatda amal qiladi, kishilik tarixi bilan aloqada yashaydi. Dinning 
turli tarixiy shakllari mavjud. 
Turli diniy manbalarda din azaldan mavjud bo‘lib kelgan, xudo esa hamma narsalarni: osmon va 
Erni, koinotni, barcha odamlarni, mo‘‘jizaviy yo‘qlikdan bor qilib yaratgani aytilgan. Demak, 
dinning tarixi jamiyat tarixidan avval boshlangan, degan xulosa kelib chiqadi. 
Ilmiy adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, dinning tarixi 50-40 ming yildan ko‘p emas, jamiyatning 
tarixi esa 3 million yildan ziyod. Demak, u tarixiy hodisa, din ibtidoiy jamiyatning quyi 
bosqichida kelib chiqqan. Biz bu ikkinchi qarashni analiz qilsak, dinning paydo bo‘lishidan 
darak beradigan arxeologik va etnografik ashyoviy dalillarga murojaat etmog‘imiz kerak. 
Arxeologiya fani odamlar yashagan turli tarixiy davrlarda er ostida qolib ketgan qadimiy 
manzilgohlarni kovlab topadi, ulardan uy-ro‘zg‘orga, zeb-ziynatga, ish qurollariga , kiyim 
kechaklarga, me’morchilikka, san’atga oid turli buyumlar, noyob topilmalarni aniqlaydi-lar, 
ba’zan ko‘hna qabrlardan dafn qilish qoidalari, qabrdagi jasad yonida ov qurollari, eb-ichish 
idishlari, taqinchoqlarga ham duch kelingan, ba’zan esa qush va hayvon-larning, afsonaviy 
mahluqlarning, farishta, ma’budalarning haykallari, turli narsalardan yasalgan shakllari, niqoblar 
topilganki, ularning ayrimlari diniy mazmunga ega bo‘ladilar. Masalan, Namangan viloyatining 
Pop shahridagi «munchoqli tepa» degan qadimgi manzilgohdan 1984 yilda arxeologlar bir 
nechta qabr topdilar. Jasadlar eramizdan avvalgi II-I asrlarga oid bo‘lib, ular ov qurollari, ovqat 
idishlari, zeb-ziynat buyumlari bilan birga dafn etilgani ma’lum bo‘ldi. Demak o‘sha davrlarda 
odamlar «u dunyo»da qayta tirilishga, unda yana yashashlariga ishonganlar, ya’ni o‘sha davrdagi 
kishilarda diniy ong mavjud bo‘lgan. 
Etnografiya fani urug‘-qabilalar, elat va millatlarga xos bo‘lgan turli urf-odatlar, rasm-rusumlar, 
marosimiy udumlarni, ulardagi tartib-qoidalarni, etnografik jihatdan ahamiyatga ega bo‘lgan 
kiyimlar, raqs va qo‘shiqlar, yuz niqoblari, oziq-ovqat turlarini o‘rganadi. Ushbu fan ham diniy 
urf-odatlarga oid ko‘pgina ma’lumotlar to‘plagan. 
Din jamiyat hayotidagi mehnatning ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik kabi 
tarixiy turlari, odamlarning kasb-kori bilan bog‘liq holda ham shakllanib borgan. Pirga sig‘inish 
shu tariqa paydo bo‘lgan. Oilaning homiysi hisoblangan ma’budalarga sig‘inish ro‘y bergan. 
Omad homiysi Fortuna, baxt keltiruvchi Xizr to‘g‘risidagi rivoyatlar ham ana shunday vujudga 
kelgan, O‘tib ketgan avlodlar ruhiga sig‘inish eng qadimgi diniy tasavvurlardan hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishning pastligi, mehnat qurollarining ni-hoyatda soddaligi, dunyo to‘g‘risida, hatto 
odamning o‘z anato-miyasi va fiziologiyasi, ruhiy holatlari to‘g‘risidagi bilimlarning kamligi 
kishilarning tabiat kuchlariga to‘la qaramligi, ular oldida qo‘rquv, ojizlik, ibtidoiy kishilar 
ongida turli-tuman afsonaviy diniy tasavvurlarni keltirib chiqargan. 
Odam o‘z ojizligini sezgach, o‘z ahvolini anglab etgan vaqtdagina, shu nochorlikni engib 
o‘tishga madadkor ilohiy kuchlarga ehtiyojni his-tuyg‘usida sezib olgachgina din kelib chiqqan. 
Atrofdagi barcha narsalar turfa ranglarga, xossa-xususiyatga, mukammallikka ega bo‘lishdan 
tashqari, yil fasllari, tun va kunning rang-barang tarzda namoyon bo‘lishi, oy shakllarining 
o‘zgarishi, yulduzlarning tun bag‘rida go‘zal yarqirab turishi, ularning har xil shakllarda 
ko‘rinishi, osmoniy jismlarning uchib yurishi, o‘simlik va hayvonlarning chiroyli qiyofalarda 
mavjud bo‘lib yashashi, vulqonlarning otilishi, er bag‘rida ma’danli shifobaxsh suvlarning chiqib 

---

229 
turishlari, odamning ko‘rish, eshitish, tam, maza, hidlarni ajratish kabi sezgi a’zolarining 
mutanosib tarzda mavjud bo‘lishi, odamning tushida g‘aroyib vokealarni ko‘rishi kabi holatlarni 
diniy adabiyotda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xudoning qudrati, ajoyib ustalik bilan yaratib qo‘yganiga 
ishonchli dalillardir, deb talqin etiladi. Fanda esa bular tabiiy tanlanish, yashash uchun kurashda 
shakllangan tabiiy oddiy ob’ektiv hodisalar deb hisoblanadi. Dinlarning kelib chiqish tarixi 
hozirgacha to‘la, aniq ochilmagan ilmiy muammolardan biri deyish mum-kin. 
Eng qadimgi dinlar tabiat kuchlarini ilohiylashtirish asosida kelib chiqqan bo‘lib, ularda xudolar, 
payg‘ambarlar, ilohiy rivoyatlar shakllangan emas edi. Lekin boshidanoq o‘sha dinlarda 
tabiatdagi hayvonlarni, o‘simliklarni, ayrim daryo-lar, tog‘lar, osmon jismlari, avlodlar ruhini 
ilohiylash-tirish, ularga bag‘ishlangan turli marosimlar mavjud bo‘lgan. 
O‘sha davrda totemizm, animizm, fetishizm, zardo‘shtiy-otashparastlik, magiya (sehrgarlik) 
dinlari kelib chiqqan. 
TOTEMIZM. Totemizm so‘zi Amerika hindularining «O totem» degan so‘zidan olingan bo‘lib, 
o‘zbek tilida bu so‘zning ma’nosi «uning urug‘i, qarindoshi» demakdir. Totemizm dini ovchilik 
va chorvachilik bilan shug‘ullangan urug‘ va qabilalar orasida paydo bo‘lgan eng dastlabki din 
edi. 
Ma’lumki, odamlar tirikchiligi ibtidoiy jamiyatda dastlabki davrlarda tabiatda mavjud bo‘lgan 
o‘simliklarga va yovvoyi hayvonlarni ovlab ist’emol qilishga bog‘liq edi. Ovchilar eng ko‘p 
ovlagan hayvon yoki qushlarni, jonivorlarni alohida hurmat qilganlar. Asta-sekin odamlar o‘z 
urug‘-avlodlari ana shunday hayvonlar bilan qon-qarindosh bo‘lgan, hatto shu hayvonlardan 
kelib chiqqanmiz deb, o‘ylaganlar. 
Totem hisoblangan hayvon yoki o‘simlik odamlar urug‘ining homiysi deb, totemning 
«yordamiga» ko‘z tikkanlar, raqs sehri bilan, ba’zan esa marosimlar qilish yo‘li bilan totemga 
ta’sir qilish mumkin deb tasavvur qilganlar. Masalan, maxsus marosimda totem hisoblangan 
hayvonni so‘yib, uning qoni va go‘shtidan tabarruk va muqaddas taom sifatida iste’-mol 
etishgan. Bundan asosiy maksad totem bilan qon-qarindoshlikni yanada mustahkamlash bo‘lgan. 
Ov ko‘p bo‘lgan vaqtlarda totem-hayvonni «xursand» qilish, unga minnatdorchilik ramzi sifatida 
yuzlariga o‘sha hayvonning rasmi solingan niqob kiyib, terisini yopinib, sirli raqsga tushishgan, 
o‘sha hayvonning yurishi, yotishi sakrashiga monand harakatlar qilishgan. Ovlari o‘ngidan 
kelmay qolgan paytlarda esa totemni savalab, jazolash marosimi o‘tkazishgan. Bu marosimlarni 
o‘tkazishdan asosiy maqsad totemning kuch-quvvati urug‘ a’zolariga o‘tib, kelajakda ham totem 
urug‘ning homiysi bo‘lib qolishiga erishmoq bo‘lgan. 
Totem bo‘lgan hayvon yoki qushlar, o‘simliklar turli mintaqalarda, turli urug‘larda turlicha 
bulgan. Ko‘pincha ken-guru, tuyaqush, ayiq, sher, yo‘lbars, maymun, sigir, tog‘ echkisi, baliq, 
ilon, hakka, qaldirg‘och, fil, ho‘kiz, ot, xo‘roz, burgut, kiyik, musicha kabilar totem hisoblangan. 
Urug‘lar nomi totem bo‘lgan hayvon, qush yoki o‘simlik nomi bilan atalgan. Hozir avstraliyalik 
tub-joylik aholi urug‘lari kenguru, oq xo‘roz, qora ho‘kiz deb nomlanadi. Amerikadagi hindu 
urug‘lari Katta Ilon, Burgut ko‘z, Qora sirtlon kabi nomlar bilan atalgan. 
O‘zbek va tojik xalqlari orasida ot, it, mushuk, laylak, musicha, qarg‘a, qaldirg‘och, ilon kabi 
hayvon va qushlar to‘g‘risida turli diniy mazmundagi rivoyatlar mavjudki, bu ham totemizm 
qoldig‘i hisoblanadi. 
Rim shahrini qurgan aka-uka Romul va Rumullarni it emizib katta qilgan, degan afsona asosida 
Rim shahrida ona itga haykal o‘rnatilgan. 
Riga shahrida esa xo‘rozga haykal o‘rnatilgan, chunki latish qabilasiga hujum qilayotgan 
dushman haqida ana shu xo‘roz xabar qilib, qabilani dushmandan saqlab qolgan, degan 
rivoyatlar bor. 
Rossiyada podshoh Romanovlar sulolasi hukmronlik qilgan davrlarda davlat milliy bayrog‘ida 
burgut rasmi bo‘lgan. Bularning barchasi totemizm bilan bog‘liq. 

---

230 
Totemizm dini o‘zidan keyin kelib chiqqan dinlarga ham ta’sir qilgan. Hindiston 
respublikasidagi milliy hinduizm dinida oq fil, maymun, sigir, ilon totemlari hanuz mavjud. 
Turkiy xalqlarda ham bo‘riga sig‘inish mavjud. 
Islom dinida hayvonlarni kaltaklash ta’qiqlangan. Arablarda tug‘adigan tuyani qarovsiz qoldirish 
katta gunoh hisoblangan. Islom dinidagi bu ta’qiqlar ham totemizm ta’sirida vujudga kelgan. 
Buddizm va xristian dinlarida ham totemizm qoldig‘i bor. 
Totemizm dini tabiatni, ayniqsa, o‘simlik va hayvonlar-ni asrash, atrof-muhitni musaffo saqlash, 
ekologik tarbiya uchun foydali, deb hisoblash mumkin. 
ANIMIZM. Odamlar kuzatuvchan bo‘ladilar. Qadimgi zamon kishilari ham tabiat va 
jamiyatdagi turli hodisalarni sinchkovlik bilan kuzatib borganlar. Har yili bahorda o‘simliklar va 
daraxtlar uyg‘onishi yuz berib kurtak yozadi. Odamlar uxlab uyg‘onadilar, hushidan ketib yana 
hushiga keladilar, ayrim hayvonlar qishda uxlab bahorda uyg‘onadi, qish fasli «o‘lik» 
mavsumdir, bahor qayta tirilishdir. 
Bu voqealarni bilishgach, odamlar barcha narsa va predmetlar o‘lib-tirilib turadilar deb o‘ylay 
boshlaganlar. 
Animizm jamiyatda qachon va qaerda ana shunday tasavvurlar paydo bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha joyda 
va davrda kelib chiqqan dindir. 
Animizm bundan 40-30 ming yil ilgari paydo bo‘lgan. 
A n i m a so‘zi lotincha bo‘lib, «jon, ruh» degan ma’noni bildiradi. Animizm eng kadimgi 
dinlardan biri bo‘lib, u avvalo jon, ruhni o‘lmaydi, tana esa o‘ladi, degan tasavvurdan paydo 
bo‘ldi. Animistik ta’limot qayta tirilish tanaga jonni qaytib kirishi sababli ro‘y beradi, deb 
hisoblaydi. 
Animizmga ko‘ra jon va ruh har bir narsa va predmetda, har bir o‘simlik va hayvonda, har bir 
odamda mavjud. Jonning kuchi ruhiy bo‘lishi, abadul-abad barhayot qolishida-dir. Animizm har 
bir kishida uning hayoti va ongining manbai jon va ruhiy quvvati bo‘lib, jon bilan ruh odam 
tug‘ilmasdan avval mavjud bo‘ladi, tana paydo bo‘lgach unga kirib hayot bag‘ishlaydi, deb 
ta’kidlaydi. 
Dastlabki davrlarda animistik tushunchada jonni soya yoki nafas olish bilan aynan bir narsa deb 
bilar edilar. Jon turli xalqlarda turlicha tasavvur etilgan. Masalan, SHimoliy Amerikaning tub joy 
xalqlarida soya nomi bilan, nafas olish nomi bilan atalgan. 
Odamning tanasi, anatomik jihatdan, asab, qon, tomir, miya, yurak, jigar, o‘t pufak, qora taloq, 
o‘pka, buyrak, muskul, suyak, teri kabilardan iborat. Hayot kechirish uchun odamning butun 
tanasidagi a’zolari sog‘lom bo‘lib, ular kuch-quvvat bilan ishlab turishi kerak, chunki har bir 
tana a’zosi o‘z vazifasini bajaradi, ular tana oladigan havo, oziq-ovqat, turli minerallar tufayli 
yashaydi, lekin tanada jon degan maxsus a’zo yo‘q. Masalan, yurak bor, o‘pka bor, ammo jon, 
ruh esa uchramaydi. Tananing hujayralarida tinimsiz molekulyar harakat mavjud, qon butun tana 
bo‘ylab aylanib, hayotiy ozuqa va boshqa omillar bilan ta’minlab turadi. Katta yoshdagi 
odamlarda 4-5 litr qon bo‘ladi, yosh bolalarda esa bu hajmdan ozroq qon bor. Odamda qizil, 
qora, oq qonlar bo‘lib, uni shartli ravishda jon deb hisoblash mumkin. Bu fikrning to‘g‘riligini 
qoni kamayib ketgan yoki fojia tufayli qonini ko‘p yo‘qotgan kishilarga darhol qon gruppasiga 
to‘g‘ri keladigan toza qon quyibgina hayotini saqlab qolinishi isbotlaydi. Demak, arablar 
o‘ylaganidek jon - bu qon. Ammo go‘yo kapalakka o‘xshash jon ham, ruh ham odam tanasida 
mavjud emas. Jon, ruh haqidagi tasavvurlar hayot va o‘lim, so‘nish va jonlanish, eskilik va 
yangilik o‘rtasidagi munosabat, aloqalarning g‘oyat murakkabligi sababli, bu jarayonni 
anglashdagi xato xulosalar tufayli kelib chiqqan, deyishga to‘la asoslar bor. Bilim va amaliy 
tajribasi kam ibtidoiy odamlarda (ba’zan hozirgi odamlarda ham) voqealardan umumiy xulosa 
chiqarish qobiliyati zaif edi. Animizm dini odamda olam haqidagi tasavvurlarni shakllantirish, 
predmet va hodislar xususiyatlarini umumiylashtirish va mavhumlash-tirish qobiliyati paydo 

---

231 
bo‘lgandan so‘nggina tarkib topgan. Jonning o‘lmasligi to‘g‘risidagi abstraksiya ham shu 
qobiliyatning kuchli bo‘lmagan davrilarida kelib chiqqan bo‘lishi kerak. Qadimgi animizm 
asosida odamlar olamni ikkiga: «u dunyo» va «bu dunyo» ga ajratadilar. Real tabiiy dunyo 
ustidan g‘ayritabiiy dunyo hukmronlik qiladi, degan qarash ham o‘shanda shakllangan. 
Agar qattiq momaqaldiroq, kuchli bo‘ronlar, suv toshqin-lari, dahshatli zilzila, vulqon otilishlari, 
odamlarning o‘limi kabi voqealar sodir bo‘lsa, yana shu hodisalar paytida jon va ruhlar 
junboshga keldilar, qahr - g‘azabga kirdilar, degan o‘y-xayollar kelib chiqqan. 
Jon va ruhni odamlarga xudo beradi, jonni qayta oladigan ham xudo, degan ishonch animizm 
riovjlanishining keyingi davrlarida vujudga kelgan. Animizm dinining muhim xususiyati - ruhlar 
abadiy aylanib yurishi, odam ruhi ko‘zga ko‘rinmasdan, jismsiz holda o‘z uyiga kelishi, hali 
barhayot qarindoshlarini ko‘rib turishi, ularni yaxshi yoki yomon hodisalardan g‘oyibdan 
ogohlantirib turishi mumkin, degan ta’limotidir. 
Jon va ruhlar to‘g‘risidagi animistik din o‘zidan keyin kelib chiqqan ko‘pgina dinlarga ta’sir 
qilgan. Buddizm dinida olam uch qavatdan iborat hisoblanadi. Birinchi qavatdagi olam eng 
yuqori olam bo‘lib, unda mutlaqo ruhiy osoyishtalik hukmron. Unda faqat sof poklangan 
ruhlargina mavjud deyiladi. Ruhni aslo bilib bo‘lmaydi. Ikkinchi olam qavatida ruh qafasdan 
chiqib poklanadi, uchinchi qavat olamda odamlar va hayvonlar mavjud bo‘lib, bu olamda ruh 
qafasda yashaydi. 
Islom dinida o‘lgandan keyin tirilish to‘g‘risidagi ta’limot berilgan. Oxiratda barcha vafot etgan 
kishilar qayta tiriladi. Ular xudo tomonidan so‘roq kilinadi, ular savob yoki gunoh ishlariga 
qarab jannatga yoki do‘zaxga dohil bo‘ladi-lar, deyilgan . 
Hozirgi davrda O‘zbekiston, Tojikiston va boshqa musul-mon mamlakatlarida o‘lgan 
kishilarning arvohiga atab qurbon-lik marosimi o‘tkaziladi, xayr- ehson, sadaqa berish odatlari 
mavjud. Bular ham animizm odatlaridir. 
YUqorida aytib o‘tilganidek vafot etgan kishilar kiyi-mi, zeb-ziynatlari, ovqat-oziqlari, harbiy 
va ov qurollari, ba’zan o‘lgan podsholar xizmatkorlari bilan dafn qilinishi arxeologlar tomonidan 
(masalan, Surxondaryo viloyatidagi «Sopolli tepa» degan joydan topilgan qadimgi qabristonda 
odamlar jasadi yonida ov qurollari, ovqat idishlari, tog‘ echkisi, qurbaqa haykalchalari) topilgan. 
Bular ham animizm diniga xos edi. O‘zbek oilalarida vafot etgan kishi uyida oqshom paytida 
arvohga atab chiroq yoqish odati ham animizm dinining hamda otashparastlik dinining urf-
odatlaridir. 
Keyingi yillarda ruhlar to‘g‘risida ko‘pgina yangi mulohazalar vujudga keldi. Xususan, ruhlar 
yoki «bobolar» bilan muloqotda bo‘ladigan ekstrasenslar, yangi chiqqan «ta-bib»lar kasallarni 
davolash seanslari o‘tkazishlari keng raklama qilinmoqda. «O‘limdan keyingi hayot» degan 
Raymond Moudinning kitobida ruhlar to‘g‘risida g‘aroyib fikrlar aytildi-ki, bu ko‘p shov-shuvga 
sabab bo‘ldi. 
Animizm dini odamlarning olamdan o‘tgan avlodlari xotirasini unutmaslikka o‘rgatadi, shahidlar 
xotirasiga qo‘yilgan haykallar, ularning ro‘yxatlarda qayd etilishi, qabrlarini tiklash, ramziy 
qabrlarga «mangu olov» yoqish kabilar ham animizm bilan bog‘lanib ketadi. 
Animizm dini tarixi yanada chuqurroq o‘rganish lozim bo‘lgan ilmiy muammo bo‘lib, bu 
masalada jiddiy tadqiqotlar olib borish lozim, deb o‘ylaymiz. 
SHunday qilib, bundan 30-40 ming yillar avval animizm dini kelib chiqqan bo‘lib, bu din undan 
keyin paydo bo‘lgan dinlarga ta’sir qiladi, hozirgi davrdagi dindorlar onggida animizmga xos 
tasavvurlar hamon mavjud. 
FETISHIZM. Portugalcha «fetiko» so‘zi o‘zbekchada «yasalgan» degani bo‘lib, fetishizm 
dinining mohiyatini yaqqol ifoda qiladi. Fetish, ya’ni odamlar qo‘li bilan yasalgan ayrim narsa 
va predmetlarda sirli ilohiy kuch-qudrat mavjud, deb o‘shalarga sig‘inishni keltirib chiqargan. 
Fetishlarda kasallik, ins-jinslarni daf qilish, yomon ko‘zdan saqlash, yaxshilik qiladigan, omad 

---

232 
keltiradigan xosiyatli xususiyatga ega bo‘lgan sirli tomonlar bo‘ladi, deb tasavvur qilingan. 
Fetishlar xilma-xil predmetlar; but, xoch, afsonaviy farishtalar, ma’budalar, avliyolarning 
rasmlari, haykallari payg‘ambarlarning soch tolalari, kiyimlari; tumor, ko‘zmunchoq, tasbeh, 
ayrim maqbaralar, sag‘analar, qabrlar, chorvadorlar orasida hayvon kalla suyaklari, shoxlari, 
ko‘z tikan, isiriq, do‘lana kabi o‘simliklar, daraxt shoxlariga bog‘langan alaf deyiladigan turli 
rangdagi lattalar; Tavrot, Injil, Qur’on, Hadis kabi mukaddas kitoblar bo‘lishi mumkin. 
Ilmi-amal, irim-sirimlarga oid: qaychining ochilib qolishi, supurgini tikka qo‘yish, kechki paytda 
tirnoq olish, kechasida uy supurish, jasadni tunab qolishi ham fetish bo‘lishi mumkin. 
Duolar yozilgan qog‘ozni lattaga tikib uch, to‘rtburchak shaklida tumor qilib taqadilar. Go‘yo 
shu tumor «yomon ko‘z»dan, «ins-jins»lardan, xavfli kasalliklardan saqlaydi, omad keltiradi. 
Tumor yosh bolalar kiyimiga tikib qo‘yiladi, chaqaloqlar beshigiga osib qo‘yiladi, xotin-
qizlarning bo‘yniga taqiladi, hatto mashinalarga osiladi. 
Eng ko‘p tarqalgan fetishlardan biri ko‘zmunchoqdir. Ko‘z-munchoqlar toshdan qilinadi. Tosh 
teshiladi, bo‘yaladi, qora rangga oq ko‘z qilinadi. Ko‘zmunchoqlar bolalar bilagiga, beshigiga, 
kiyimlariga osiladi, tikib qo‘yiladi, bog‘lanadi. Xotin-qizlar isirg‘asiga bir-ikkita ko‘zmunchoq 
qo‘shib taqa-dilar. SHaxsiy engil mashinalarga ham isiriq, tumor, ko‘z-munchoq osish rasm 
bo‘lgan. 
Xristian dinida Iso payg‘ambarning but-xochga mixlab o‘ldirilishi ifodalangan, but-xochga 
sig‘inish keng tarqalgan. Bunday butlar deyarli barcha cherkovlarda, xristian ruhoniylarining 
kiyimlarida, dindorlarning uylarida uchraydi. Xoch kichik hajmda bo‘yinga taqiladi, xochni 
o‘pib tavob qilinadi. 
Isoning onasi Bibi Maryam rasmiga sig‘inish ham keng tarqalgan. Xoch ham eng ko‘p tarqalgan 
fetishlardan hisob-lanadi. Barcha xristianlar, ayniqsa katoliklar xochga ixlos qo‘yishgan. 
Salibchilar, ritsarlar kiyimida xoch rasmi solin-gan edi. Poplar kiyimida ham xoch rasmi bor. 
CHerkovlar, ibodat uylari, monastirlar peshtoqida xoch bor. Xristian qabrlari ustiga xoch 
qo‘yiladi. Fetishizm dini garchi qadim zamonlarda paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, hozir ham o‘z 
kuchida. Masalan, Turkiya, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Eron, Misr, Suriya kabi davlatlarning 
bayrog‘ida yarim oy, yulduzlar tasviri bor, chunki osmon jismlari ilohiy kuch sifatida 
islomgacha bo‘lgan davrlarda fetishlar edi. Masjidlar, madrasalar ustiga yarim Oy ramzi 
qo‘yilgan. Qabrlar ustiga ham ba’zan oy, yulduz rasmi tushirilgan toshlar yoki yog‘och 
o‘rnatilganki, bularda ham fetish ma’nosi mavjud, Ma’lum ma’noda ulug‘ siymolar, olimlar, 
sarkardalar, dohiylarga o‘rnatilgan haykallar, mavzoleylar ham fetishlar hisoblani-shi mumkin. 
Fetish hisoblangan ko‘pgina asotirlar, kamyob buyumlar, predmetlar ayni paytda san’atga 
mansub bo‘lib madaniyat yutuqlariga kiradi. Masalan, rus rassomlari ishlagan avliyolar rasmi 
tushirilgan ikonalar ana shunday san’at asarlaridir. SHuning uchun fetishga kiradigan 
ko‘zmunchoq, tumor, xoch kabilarni ayrim yoshlar dinga ishongani uchun emas, balki bir 
taqinchoq, zeb-ziynat buyumi deb taqib yuradilar. 
Islom dinida, undagi an’anaviy, ilk islom fundamentalizmi, vohhobizm fetishizmga bid’at deb 
salbiy qaraydi. Ilohiy qudrat faqat Alloh bo‘lishi kerak, deb har qanday boshqa narsaga 
sig‘inishni yoqtirmaydilar. Hozirgi davrda qabr ustiga qo‘yilgan panjara, toshlar vahhobiylar 
tomonidan buzib tashlash voqelari mavjud. 
SHunday qilib, fetishizm eng qadimgi ibtidoiy dinlar-dan biri, lekin bu diniy tasavvurlar hamon 
saqlanmoqda. 
SHOMONIZM. SHomonizm - ibtidoiy jamoa tuzumi emirilishi davrida paydo bo‘lgan qadimgi 
diniy e’tiqodlardan biridir. Uning o‘ziga xos xususiyati - kishilar orasida go‘yo turli ruhlar bilan 
munosabatda bo‘la oladigan shomonlar (bizning mahalliy sharoitda shomonlar - baxshilar, 
folbinlar, parixonlar, ko‘chirikchilar, duoxon, azoyimxonlar deb ataladi) qobiliyatiga ishonishdir. 

---

233 
SHomonlarda kasalni davolash, odamlar qismatini karomat qilish, tabiatda xohlagan o‘zgarishlar 
qilish kabi mo‘‘jizakor sirli qobiliyat bor, deb o‘ylashgan. 
Sehrgarlar magiya, ya’ni afsungarlik hatti-harakatlari bilan kishilarda ruhiy ko‘tarinkilik holatini 
yuzaga keltirishlari mumkin. Afsungarlar odatlari va duolari hunar-kasbda, harbiy ishlarda, 
chorvachilik, dehqonchilik, savdo ishlarida, tibbiyotda keng qo‘llanilgan. 
SHomon do‘mbirasi yoki boshqa musiqiy asboblarda muno-jot kuylari, sirli duolar, g‘ayriodatiy 
raqs harakatlari, turli rasm-rusumlar jazavasi tutib, holdan toyguncha bajariladi. Masalan, zikr 
tushish hushdan ketguncha davom etadi. 
SHomonlarning xuddi shu holda marosim o‘tkazishini «Sannikov eri» degan kinofilmdagi 
shomonning oq kiyikni qurbon qilish kadrlarida yaqqol ko‘rish mumkin. SHomonlar ho-zir 
yangi nomda ekstrasenslar deb ataladi. Masalan, Kashpi-rovskiy, CHumak, Farg‘onadan chiqqan 
Qizlarxon kabilar zamo-naviy shomonlardir. SHomon harakati odam ruhiyatiga ta’sir qilishga, 
ularni o‘z hatti-harakatiga ishontirishga asoslan-gan. 
MAGIYA (Sehrgarlik). SHomonizm bilan magiya-sehrgarlik juda yaqin bo‘lgan dinlar 
hisoblanadi. Magiya diniy psixologiyaning o‘ziga xos amal qilishi bo‘lib, bu din sehr, afsun 
kuchi bilan insonga, hayvonga yoki tabiat hodisalariga ta’sir ko‘rsatish maqsadida bajariladigan 
sehrgar hatti-harakatidir. 
Sehrgarlik harakatining shakllari turlicha bo‘lib, ular hayotning har xil sohasida 
qo‘llanilgan. Muhabbat sehri, ishlab chiqarish magiyasi, dushmanni engish sehri - avrash kabi 
turli ibodat va harakatlar ancha keng tarqalgan. Mehnat va ishlab chiqarish magiyasiga turli 
sehrli marosimlar bag‘ishlangan. Masalan, har bir musulmon kishi biror ishni boshlashdan oldin 
«Bismillahi-r-Rahmoni-r-Rohim», ya’ni «Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan boshlayman» 
degan niyat qiladi. Dehqonlarimiz birinchi er haydashni yoki urug‘ni ekish oldidan qurbonlik 
marosimi o‘tkazadilar, ekin-tikinlarga Allohning barokati ato qilishini tilaydilar. 
Oila-nikohga bag‘ishlangan ko‘pgina sehrgarlik marosimlari, rasm-rusumlar va odatlar 
mavjud. Masalan, kelin-kuyov boshidan tangalar, qandlar sochish, ularning oyog‘i ostiga oq 
poyondoz solish, shirin choy ichirish, kelinning oyog‘ini kuyov bosishi yoki aksincha, kelin 
kuyov oyog‘ini chaqqonlik bilan bosib olishi kabi qiziq odatlarda kelajakda oilaviy hayotni 
yaxshi, ahl, shirin, boy-badavlat bo‘lishiga ko‘maklashadi degan maqsadlar ko‘zda tutilgan. 
Ovga borishdan avval hayvonlar rasmiga yoki terisiga ustalik bilan nayza sanchish 
mashqi yoki sehrli harakat raqsi eng qadimgi ovchilar hayotida keng tarqalgan. 
Xalqimiz o‘rtasida chilyosin qilib kasalni davolash odati ham tez-tez o‘tkaziladi. Bu 
marosim sehrgar-baxshilar tomonidan o‘tkaziladi. Odatda birorta qo‘y yoki echki so‘yiladi, 
uning qoni bemor kishining ko‘kragiga, qorniga, oyoq-qo‘llariga, peshonasiga surtiladi, nim 
qorong‘u xonada Qur’onning YOsin surasini qirq marta tilovat qilib, kasal kishiga dam solinadi, 
uning atrofida «ha chiq, ha chiq!» deb zikr raqsiga tushiladi, sirli duolar o‘qilib musiqa chalinadi, 
xipchin bilan kasalni engilroq darajada savalab, «uning ichiga kirib olgan ins-jinslar» haydaladi. 
Kasal ruhiga ta’sir qilishga mo‘ljallangan bu sehrli marosimdan so‘ng kasal yo tuzaladi yoki 
vafot qiladi. «CHilyosindan chiqibdi yoki chiqa olmabdi» degan xabar el orasida shu odat 
tufayli kelib chiqqan. 
Sehrgarlik dini hozirgi zamonda ham folbinlik shaklida; dam solish, isitma-sovutma, 
qaytarma qilish, «ilmi-amal», «oldini boylash» kabi shakllarda xalq orasida saqlanmoqda. 
Umuman ibtiodiy jamiyatda totemizm, anemizm, feti-shizm, shomonizm va sehrgarlik 
kabi dastlabki dinlar paydo bo‘lgan, ular asosan tabiat kuchlarini ilohiylashtirgan, ammo bu 
dinlarda xudolar, payg‘ambarlar, muqaddas kitoblar paydo bo‘lmagan edi. Ibtidoiy dinlar 
ulardan keyin kelib chiqqan dinlarga kuchli ta’sir qilgan, ularning ayrim ko‘rinishlari hozir ham 
mavjud. Ov bilan, chorvachilik bilan shug‘ullangan xalqlarga ayrim o‘simliklar va osmon 

---

234 
jismlarini ilohiylashtirish xos bo‘lsa, hunarmandlar uchun pirlarga, ma’budalarga sig‘inish xos 
edi. 
Afsungarlik, jodu, duoxonlik, avlodlar ruhiga sig‘inish ham o‘sha davrdagi dinlarga xos 
edi. Din madaniyat tizimiga kirgan ko‘pgina marosimlarni o‘sha ilk davrlarda vujudga keltirgan.