O’zbekistоn respublikаsi

Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr: 
1. Shevаlаr qаndаy tаmоyillаr аsоsidа tаsnif qilinаdi? 
2. O‘zbek shevаlаri kimlаr tаmоnidаn tаsnif qilingаn vа ulаrdаgi 
fаrqlаr nimаlаrdаn ibоrаt? 
3. Qаysi o‘zbek diаlektоlоglаrini bilаsiz vа ulаr qаndаy tаdqiqоt ishi 
оlib bоrishgаn? 
Tаyanch tushunchаlаr: 
Gibridizаtsiya [hubridization] – qаrdоsh bo‘lmаgаn til vа 
shevаlаrning аrаlаshib ketishi. 
Klaster [cluster] – sheva, dialekt, lahjalarning yagona tilga yaqinik 
darajasi.
Metisаtsiya [metisation] – qаrdоsh tillаr vа shevаlаr chаtishuvi. 
Shevаlаrni tаsnif qilish [classification of dialect] – shevаlаrdаgi 
o‘хshаsh vа nоo‘хshаsh хususiyatlаrni hisоbgа оlib, ulаrning guruhlаrini 
belgilаsh. 
 Til sistematikasi [linguistic systematization] – tilning to‘rt a’zoli 
shkalasi(til-lahja-dialekt-sheva). 
 
 
 
 
 
 

---

101 
 
 
 
 
 
 
 
Amaliy mashg‘ulotlar uchun materiallar 
(An’anadagi transkripsiyada yozib olingan matnlar) 
Qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi 
 
Toshkent shevasi
Мəн oзъм ескъ б
ɔ:вɔммəн. Ҳɔзър oн уч сoтъх йеръм бɔ:. Йəрмъ 
т
ɔк, йəрмъгə мевəлъй дəрəхлə еккəммəн. ɔлмə-пɔлмə, нɔк-пɔк 
дъгəндəй – хəммəсъ б
ɔ:. Әзгънə сɔвзъ-пъйɔз, кəртъшкəйəм 
еккəммəн, йегулувгə йəрəшə. Б
ɔллə дəлəдə ъшлəшəдъ. Қəръп 
қ
ɔлдъм, қəдъм мəнəм дəлəдə ъшлəп келдъм. Xɔзъ(р) тɔмɔрқəгə 
еккəн нəрсəлə:гə, т
ɔккə қəрəп турəмəн. Джъм туръболəдъ дъйъсмъ, 
ъшлəп оргəнгəн (оргəңңəн) 
ɔдəмгə. Йɔздə дəлə бɔғъдə 
қ
ɔрəвулчълъйəм қълəмəн, бɔллəгə йɔрдəм босън дъп. Ъшқъп, 
қъмъллəп тургəңңə нъме йессън. Қъмъллəсəң қър 
ɔшəсəн 
дъйъшкəн. Келъң, съзгə б
ɔ:дɔрчълъйдəн гəпъръ берəқɔлъй. 
Б
ɔ:нъйəм джə: ъшъ коп бoлəдъ. Еттə кохлəм тɔк ɔчълəдъ, шорəсъ 
осъп кетмəстəн. П
ɔйəлə съңгəн, бəғəзлə чушъп кеткəм босə, ъшкɔм, 
б
ɔшқəттəн ъшлəнəдъ. Бу шундɔ: болəдъ - съңгəн пɔйəнъ ɔп тəшəп, 
оннъгə йеңгъ п
ɔйə қойълəдъ, кегън пɔйəлə егъп ъшкɔм қълънəдъ. 
П
ɔйəгə йɔмбɔшлəтъп бəғəз бɔйлəнəдъ. Бəғəззъ ъстəй мънəм 
б
ɔйлъйвуз. Тɔллъ ъңгъчкə нɔвдəсънъ ъстəй дъйвуз. Кегън тɔккъ 
ъшк
ɔмгə котəрɔвуз. Нɔвдəлəрънъ тəрəп, чъптəмънəм бəғəзгə бɔйлəп 
қой
ɔвуз. Йɔздə тɔк осъп, ъшкɔммъ орəп кеткəндə хɔмтɔв (< хɔмтɔк) 
қъл
ɔвуз. Бомəсə, нɔвдə пъшмъй қɔлəдъ, узъмəм бемəзə болəдъ. 
Х
ɔмтɔв қъгəндə, кун йəхшъ чушəдъ. Нɔвдəйəм пъшəдъ, узъмəм 
шърəлъ болəдъ. Кун йəхшъ чушъшьйчун бə:йлəнъ йулъп тəшəшшъ 
х
ɔмтɔв дъйвуз. Узъм пъшкəндə, ъшкɔммъ устъгə бɔғғъ оттəсъгə 

---

102 
x
ɔвəзə қълɔвуз. Xɔвəзəдə отъръп қушшъ қоръйвуз. Йɔздə тут 
пъшъғъдəм б
ɔшлəп қɔрəйəлɔ:, чуғурчу: келəдъ. Қоръп турмəсəң, 
узъммъ шълъп кетəдъ. Тəртəрəй чəлсəң қ
ɔчəдъ. Әнув кɔттə 
й
ɔңңɔ:гəйəм қоңңърɔ: қъп қойəмəн, қуш қоръшкə. Қоңңърɔ:нъ 
пəқърдəн қълəмəн. Пəқърръ ъчъгə бъттə темърръ 
ɔсълтъръп бɔйлəп, 
пəқърръ й
ɔңңɔ:нъ уччъгə ɔсъп қойəмəн. Ъчъдəгъ темъргə кəнɔп 
б
ɔйлəп хɔвəзəгə тɔртъп келəмəн. Хɔвəзəдəн туръп кəнɔппъ тɔртъп 
қ
ɔcəм, дəрəңң-дуруңң қъп кетəдъ, қуш бɔлəсъ йолəп корсънчъ. 
Х
ɔвəзəдə йɔтəмəн, қушшъ ɔвɔзъ кесə, йɔткəн джɔйъмдə кəнɔппъ 
т
ɔртъп қойəмəн, қоңңърɔ: джəрəңлəп кетəдъ, қуш бɔққə йолəмъйдъ. 
Кечəсъйəм х
ɔвəзəдə йɔтəмəн. Йɔззъ ъссъқ дъм кечəлəръйəм оттə 
(<у ерда) ғър-ғър ш
ɔмɔл. Хɔвəзəдə йɔтъшшъйəм гəштъ бɔ:. Бу йъл 
й
ɔздə бър келъйлə. Хɔвəзəгə джɔй қъбърəмəн, ошəндə бълəсъс 
х
ɔвəзəнъ гəштънъ. Еттəмəн ъккъ вɔш шəкəрəңгуллъ (тож. шакар 
ангур) сувгə с
ɔп, муздəй қъп беръй, кəрсъллəтъп йеп коръң, ошəндə 
бълəсъс б
ɔғғъ, узъммъ хɔсъйəтънъ. Узъм джəнъвɔрəм мъң бър 
дəрткə д
ɔвɔ. Е, рɔстəнəм бъннъмə дъвɔтувдъм. Хъ, бɔ:дɔрчълъйгə 
кес
ɔв (< келсак), куздə узъмлə узъп ɔлъңңəндəн кегън тɔккъ комъш 
керəй. Комъшдəн 
ɔлдън узъммъ зəңгъ нɔвдəлəрънъ ъшкɔмдəн 
чушъръп ҳ
ɔсълсъз нɔвдəлə кесъп тəшлəнəдъ. Кегън қондɔ: қълънə-
дъ. Узъммъ н
ɔвдəлəрънъ йъғъп, бɔйлəп қўйъшшъ қондɔ: дъйвуз. 
Қонд
ɔ: қъгəндə, узъммъ нɔвдəлəръ йɔтқъзълъп, узун қъп 
н
ɔвдəмънəм бɔйлəп қойълəдъ. Кегън устъдəн бəрдъ йɔпсəйəм 
болəдъ, турп
ɔ: йɔпсəйəм болəдъ. Мəн бəрдъгə комəмəн. Әнув 
кəлəвəттъ устъдəгъ т
ɔк əймɔқъ. Унъ коммъймəн, оргəңңəн, 
қъштəйəм турвурəдъ. Әнувнъйəм əйм
ɔқъ қъмɔ:чъмəн. Джъйдəнъ 
устъга чъқəрв
ɔрəмəн. Ошəнъ устъдə сɔп йɔтвурсън, хɔвлъгəйəм 
с
ɔйə берəдъ. Келгусъ йъл мəмбъ қърмъскəнъ пəрхъш қъмɔ:чъмəн, 
пəрхъш қъп копəйтърəмəн. Мундəнəм бъттə соръ қъп қойъй, йəхшъ 
турəдъгəн узъм, мəғъзъйəм к
ɔттəқорғɔннъкъдəн қɔлъшмъйдъ. 
Қəлəмчəсъдəн съзгəйəм бъттə екъп беръй, бəхəнəмънəм узъмлъй 
боп қ
ɔлəсъс, узъмлъй ойгə нъмə йессън, о:лъм.