O’zbekistоn respublikаsi

deη-dušïηïz bilä (Roqim), achchiq ~ а:джь ~ a:žï (Ogahiy); 
- morfologik dialektizmlar: holimga ~ ҳальма ~ halïma (Uzlat), 
dushman orqasiga ~ душман арқасьна ~ dushman arqasïna (Uzlat); 
- leksik dialektizmlar: ranjitma ~ ьнджьтма ~ ïnžïtma, chumoli ~ 
қарьнджа ~ qarïnža (Ogahiy)
6
.
Ma’lum bo‘ladiki, turli hududlarda yaratilgan yozma yodgorliklar 
tilida dialektal o‘ziga xosliklar aks etgan bo‘ladi, chunki asar mualliflari 
yoki uni ko‘chiruvchilar muayyan shevaning vakillari bo‘lganligi tufayli 
ham ularning shevasi u yoki bu tarzda badiiy, tarixiy asarlarda aks etmay 
qolmas edi. Bu holat til tarixi asarlarining o‘ziga xosligini ta’minlagan.
Hozirgi sheva faktlari til tarixini tushunish uchun ham xizmat qiladi, 
chunki, avval aytilganidek, tilimiz tarixiga oid so‘zlar, fonetik va 
grammatik unsurlar tamoman yo‘qolib ketmagan, balki muayyan 
darajada shevalarimizning birida o‘z ma’nosida yoki qisman ma’nosi 
6
Матғозиев А. XIX аср ёзма ёдгорликлари тилида шева элементлари // Ўзбек тили ва адабиёти, 
1975, 3-
сон. – Б. 40 – 41. 

---

13 
o‘zgaran holda saqlanib qoladi, bu esa til tarixidagi ayrim so‘z 
ma’nolarini oydinlashtirishga xizmat qilishi mumkin, masalan, “Devonu 
lug‘atit turk” asaridagi анач so‘zi анач ~ anač tarzida (qizlarni erkalash 
shakli) shimoliy o‘zbek shevalarida, атьз so‘zi атьз ~ atїz (ekin 
maydoni) tarzida Xorazmda, əвдъдъ (terdi) so‘zi əвдəдъ ~ ävdädi 
tarzida shimoliy o‘zbek shevalarida, къзлəдъ (yashirdi) so‘zi гъзлəдъ ~ 
gizlädi tarzida Xorazmda va shimoliy o‘zbek shevalarida hozir ham 
qo‘llanadi. Кəшүр so‘zi “Devon”da turp ma’nosini anglatgan bo‘lsa, 
Xorazm shevalarida гəшър ~ gäšir variantida sabzini bildiradi. Demak, 
bu so‘zda ham fonetik, ham ma’no o‘zgarishi yuz bergan. 
O‘zbek diаlektоlоgiyasi geоgrаfiya fаni bilаn uzviy аlоqаdоr, ya’ni 
hаr bir shevа hаqidа mа’lumоt to‘plаngаndа, shu shevа vаkillаri 
jоylаshgаn territоriyaning ko‘lаmi, аhоlisining miqdоri, shu territоriya 
iqlimi vа bоshqа mа’lumоtlаr ham e’tiborga olinadi, ya’ni geоgrаfik 
muhiti hаm yoritilаdi. Ayniqsa, izoglossalarning tarqalishi bilan bog‘liq 
masalalarda dialektologiya va geografiya umumiylikka ega.
Shuningdek, o‘zbek diаlektоlоgiyasi o‘zbek хаlqi tаriхi, аdаbiyoti, 
folklori, etnоgrаfiyasi, sаn’аti fаnlаrining mа’lumоtlаrigа hаm tаyanаdi 
vа, ayni o‘rinda, ulаr uchun ham bоy mаteriаl berаdi.