O’zbekistоn respublikаsi

Lingvistik karta. Bunday kartalarning xususiy va umumiy turlari 
amalda bor. Aksariyat hollarda lingvistik kartalar kontur kartalarda 
amalga oshiriladi. Bir izoglossaning tarqalishi ko‘rsatilgan karta xususiy 
lingvistik kartadir. Bir guruh izoglossalar aks ettirilgan karta esa 
umumiy lingvistik karta hisoblanadi. Lingvistik kartada sheva yoki til 

---

77 
hodisalarini – izoglossalarni shartli belgilar vositasida ham, bebosita 
o‘zini ham yozish mumkin. 
Sheva yoki til hodisalarini kompleks joylashtirgan va ranglar 
vositasida jilo berilgan kartaning turi lingvistik yoki dialektologik atlas 
deyiladi. Lingvistik atlas umumlashtirish xarakteriga ega bolib, u sheva 
yoki biror tilning tarqalish chegarasini ko‘rsatgan rangli kartalar 
yig‘indisidir. Dunyo amaliyotida lingvistik atlasning klassik namunalari 
bor. Bular quyidagilar: 
Venker G. Shimoliy va markaziy Germanuyaning dialektologik 
atlasi. 1881-y. (6 karta). 
Jilyeron J., Edmon E. Fransiya lingvistik atlasi. 1896 -1908-yillar. 
Vrede F. Nemis lingvistik atlasi. 1926 -1932-yillar (6 jild). 
Yaberga K., Yuda I. Italiya va Janubiy Shvetsariya dialektlari 
atlasi. 1928-y.
Bular ichida J. Jilyeron, E. Edmonlarning lingvistik atlasi keyingi 
davrda boshqa shu xildagi atlaslarning tuzilishiga metodologik asos 
bo‘lib xizmat qildi. 
Lingvistik atlas faqat dialektologik maqsadda emas, balki dunyo 
tillarining tarqalishini ko‘rsatish maqsadida ham yaratiladi.
 Til zonasi va dialektal zona. Til zonasi o‘zaro yaqin tillar 
(idiomlar)ni yaqinlik darajasi va bir fokus nuqtasiga ko‘ra 
birlashtiradigan hududdir. Dialektal zona bir til doirasidagi lahja, dialekt 
va shevalarning fokus nuqtasiga ko‘ra joylashish hududlaridir. Fokus 
nuqtasi yirik shahar shevasi bo‘lib, atrof shevalarga doimiy ravishda o‘z 
ta’sirini o‘tkazib turadi va qayta aloqada bo‘ladi hamda dialektal 
zonaning o‘ziga xos rivojlanishini ta’minlaydi.  
Bunday zonalarni belgilashda davlat chegaralari hisobga olinmaydi, 
balki o‘zbek tili massivi (o‘zbek tili tarqalgan hudud) geografik, 
dialektal farqlanishi, tarixiy-etnografik xususiyatlari, ma’lumotlari 
asosida uning shevalari guruhlashtiriladi. Shu asosda A. Jo‘rayev o‘zbek 
tilining 11 dialektal zonasini belgilagan (bu haqda “O‘zbek tilining 
diаlektаl bo‘linishi” mavzusida ma’lumot beriladi). 
Aksariyat hollarda bunday zonalarni belgilashda qarindosh til yoki 
dialekt masalasi muammo bo‘ladi. Axborot tizimlarida ta’kidlanishicha, 

---

78 
bunday vaziyatda o‘xshashik 92-96% ni tashkil etsa, ularni dialekt deb 
hisoblash lozim
9
. Til va dialektni farqlashda fanda sotsiolingvistik va 
struktur me’yorlarga asoslaniladi.
Sotsiolingvistik me’yorga ko‘ra, idiomlar (qarindosh til) mustaqil til 
bo‘lishi uchun: 
- o‘z mustaqil yozuv standartiga ega bo‘lishi; 
- turli sohalarda yozma va og‘zaki muloqotning amal qilishi; 
- funksional jihatdan mukammal bo‘lishi lozim. Bunda siyosiy va 
etnik omillar muhim ahamiyatga ega.
Struktur (struktur-lingvistik) me’yorga ko‘ra, mustaqil til bo‘lishi 
uchun: 
- fonetik va grammatik qonun va qoidalar yagona bo‘lishi;
- asosiy lug‘at tarkibi idiom a’zolarining barchasiga tushunarli 
bo‘lishi; 
- idiom tarkibidagi lahja, dialekt va shevalar barcha uchun 
tushunishga oson bo‘lishi lozim.