O‘zbeкiston respubliкasi

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. 
   Emotsionallik haqida gapiring.
   
2. 
   His- hayajonli gap haqida gapiring.
   
3. 
   His- hayajonsiz gap haqida gapiring.
   
4. 
   Emfatik urg‘u haqida gapiring.
   

UYUSHGAN GAP


Tayanch tushunchalar


ega, kesim, uyushish, uyushiqlik, uyushganlik, sodda gap, qo‘shma gap, uyushtiruych unsur, uyushuychi unsur


108-§. Uyushish haqida. O‘zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog‘liq uchta hodisa mavjud:

1. 
   gapda uyushgan so‘zlar (Bu haqda yuqorida aytildi);
   
2. 
   qo‘shma gapdagi uyushiq gaplar (Bu haqda quyida – «Qo‘shma gap» bahsida so‘z yuritiladi);
   
3. 
   uyushgan gaplar.
   

Uyushiqlik umumiy holat bo‘lib, sodda gapga ham, qo‘shma gapga ham xos. Sodda gapda so‘zlar uyushib kelsa, qo‘shma gapda so‘z, sodda gap uyushib keladi.
Aytilganidek, uyushiqlik kamida ikki birlik (unsur)dan iborat bo‘ladi:

1. 
   uyushtiruvchi unsur;
   
2. 
   uyushuvchi unsur.
   

Bu ikki unsur barcha uyushish hodisasida mavjud.
Xo‘sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gapdan nimasi bilan farqlanadi?
Ma’lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funksional shakllangan bo‘lishi lozim. Shu bois u kesimga ega bo‘lib, bu kesim [WP_m] (kesimlik ko‘rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki [WP] (semantik-funksional shakllangan gap) tarzida bo‘lishi lozim. [WP_m] sodda gapda bitta, qo‘shma gapda esa birdan ortiq bo‘ladi.
Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:
1. Ukang rasm chizar edi. Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha:
E WP_m
T
2. Ukam rasm chizar edi va singlim televizor ko‘rar edi gapining qolipi esa quyidagicha:
E ₁ W₁P_m va E₁ W₂P_m