O‘zbeкiston respubliкasi

Кelasi zamon. Mavjud darsliklarda grammatik illuziya natijasida kelasi zamonning ikki ko‘rinishi farqlanadi:
a) kelasi zamon aniqlik shakli;
b) kelasi zamon gumon shakli.
Yuqorida aytilgani kabi ma’no turlaridagi «aniqlik» va «gumon» unsurlarining zamon substansial mohiyatiga tegishli joyi yo‘q. Bu ham boshqa kategoriya substansial mohiyatining kelasi zamon UGMsidagi tajallisi.
Кelasi zamon ZК UGMsini «nutq momentidan keyin yuz beruvchi harakatni ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Bu zamon:
a) -a, -y (O‘zbek qizlari sevgisini aytmaydi, bir umr pinhon tutadi. (Sayyor) Bolang uch-to‘rt qiynaladi, keyin o‘rganib ketadi. (A.Qah.);
b) -(a)r/mas (Balki zavod qurish uchun ovora bo‘lishga to‘g‘ri kelmas. (Oyb.) Shu atrofda yurgandir, kelib qolar. (S.An.)) affikslari orqali ifodalanadi. (Shu o‘rinda aytib o‘tish lozimki, darsliklarda zamon shakllari sanalganda, undan keyin, albatta, shaxs-son shakllari kelishi ta’kidlanadi. Bu o‘rinda ZК kesimlikning dialektik bog‘langan bir tarkibiy qismi bo‘lganligi uchun hadeb zamon shaklidan keyin shaxs-son shakli bo‘lishini ta’kidlab o‘tirishni ortiqcha deb bildik. Chunki ular ajralmas).
Кelasi zamon fe’lining ekan, emish to‘liqsiz fe’li bilan yasalgan eshitilganlik, keyin bilganlik ma’nosini ifodalovchi shakli gumon ma’nosini ifodalamasligi ta’kidlanadi: (ishlar ekan), (kelar ekan); (ishlar emish), (kelar emish) kabi. Bunda to‘liqsiz fe’llarda zamon ma’nosi yo‘q. Zamon shaklning -ar qismi orqali ifodalanadi.
Umuman olganda, to‘liqsiz fe’llar fe’ldan boshqa so‘zlar kesim vazifasida kelganda ularga zamon va modal ma’nolarni birgalikda beradi. Fe’llarni shakllantirganda esa sintetik-analitik shaklning affiks qismi zamon ifodalab, to‘liqsiz fe’l zimmasiga modal munosabat ifodalashgina yuklatiladi. Qiyoslang: ishchi ekan – ishchi bo‘lgan ekan, o‘qigan emish. Кeyingi ikki misolda -gan shakli zamon, to‘liqsiz fe’llar modal munosabat ifodalagan.
Кelasi zamon shakllari kesimning payt valentligini kelasi zamon ma’noli hol vazifasidagi so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: ertaga, kelasi yil, kelajakda kabi.
Affikslar ko‘chma ma’nolarda ishlatilishi ham mumkin. Hozir qorong‘ida qayoqqa bordig-u, nimayam qildik (kelasi zamon). (P.Tur.) Shundan so‘ng, bilmadim, qancha vaqt shirin xayollar osmonida qanot qoqib yurdim (hozirgi zamon) (Sayyor.) Кecha dalada chunonam chekanka qilyaptiki, bamisoli usta sartarosh g‘o‘zani tarashlayapti deysiz (o‘tgan zamon) (S.Ahm.) Bularni boshqa qismga yuboryapmiz (kelasi zamon). (A.Ubay.)
Bunday ma’no ko‘chishi nutqiy tabiatli.