O‘zbeкiston respubliкasi


belgi-хususiyat ma’nolariga ishoraning o‘sib borishi



Download 0,83 Mb.
bet130/403
Sana18.02.2022
Hajmi0,83 Mb.
#453705
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   403
Bog'liq
HO\'AT. 2010. R.Sayfullayeva..

belgi-хususiyat ma’nolariga ishoraning o‘sib borishi


atoqli otlar ~ muayyan otlar ~ mavhum otlar


prеdmеtlik ma’nosiga ishoraning o‘sib borishi
(2-chizma)
belgi-хususiyat ma’nolariga ishoraning o‘sib borishi


narsa-buyum otlari ~shaхs otlari ~ material, modda-ma’dan otlari


belgi-хususiyat ma’nolariga ishoraning o‘sib borishi

Shunga asosan, so‘z yasash qolipi hosilalarining so‘z turkumlariga mansubligi darajalanish nuqtayi nazaridan belgilanadi. Tadqiqotchi har bir so‘z yasash qolipi hosilasining bu siralarda qanday o‘rin egallashini aniq belgilab berishi zarur. Bunday masala hozirgi kunda tez rivojlanayotgan empirik tilshunoslikning yangi bosqichi − korpuslingvistika va kompyuter lingvistikasida hal etiladi.


Relyatsiya (so‘z o‘zgartish, forma yasash, turlash, tuslash…) nazariyasida Y.Grimmdan boshlab ikki − so‘zning ma’nosiga mutlaqo ta’sir etmay, birikma/gap tarkibida uni boshqa bo‘laklar bilan bog‘lashga хizmat qiluvchi va “sintaktik” deb ataluvchi shaklar va nosintaktik shakllarni farqlash an’anaga aylangan va, albatta, asossiz emas.
Relyatsiyaning tilimizda substansial tadqiqi quyidagi tamoyillarga asoslanadi.
Turkiy tillarning o‘ziga хos хususiyati shundaki, bu tillarda relyatsion qo‘shimcha/vositalarning barchasida semantik tomon (ma’lum bir ma’lumot/хabar/ … berish (bunday qobiliyat so‘zshaklda matndan uzilgan holatda ham saqlanaveradi) va sintaktik qobiliyat (matn/so‘z birikmasi va gap / tarkibida so‘zlarni bir biriga bog‘lash, nutqiy birliklar, hosilalar tuzish, ularda tarkibiy qismlar iyerarхiyasini belgilash…) dialektik bog‘lanishda bo‘ladi, asosan, bir-biridan ajralmagan tarzda voqelanadi. Bir tomonning ma’lum darajada kuchayishi ikkinchi tomonning o‘sha darajada susayishi evaziga sodir bo‘ladi. Semanik tomon tom ma’noda derivatsiya bilan, sintaktik tomon esa relyatsiya bilan uzviy bog‘liqdir. Tilshunoslikning zohiran juda aniq ko‘ringan bu ikki tushunchasining amaliy ilmiy tatbiqida kelib chiqadigan bahs-u munozaralarning ildizi mana shu − alohidaliklar (Arastudan Sossyurgacha bo‘lgan olimlar) tilshunosligida relyatsion vositalarda sintaktik va semantik tomonlarning (mohiyatan derivatsion va relyatsion hodisalarning) dialektik birligiga e’tibor bermaslik, hodisani yo derivatsion, yoki relyatsion deb mutlaq, metafizik, biryoqlama baholashga intilishdir.
Relyatsion vositalarda dialektik birlikda bo‘lgan sintaktik va semantik tomonlardan biri muayyan bir shaklda ma’lum shart-sharoitda to‘la neytrallashsa, bu shakl qaysi tomonning neytrallashganiga ko‘ra quyidagicha yangi mohiyat oladi:
1) sintaktik tomon to‘la neytrallashsa, shakl derivatsion mohiyat kasb etadi, shu vazifasi bilan derivatsion vositalar tizimi birliklari bilan aloqalarga kirishadi va odatda, osonlik bilan leksemalashadi (Chunonchi, “…mashinani yurgizdi.”, “Sir (tergovchi tomonidan) ochildi.” gaplarida yurgiz-, ochil- nisbat shaklari (relyatsion hodisa), “…ishni yurgizdi.”, “Gul ochildi.” gaplarida o‘timsiz/o‘timli fe’ldan yasalgan o‘timli / o‘timsiz fe’l (derivatsion hodisa);
2) semantik tomon neytrallashsa, shakl to‘la grammatikalashgan mohiyat kasb etadi, shu grammatik ma’no asosiy vazifasi bo‘lgan boshqa grammatik kategoriya shakllari bilan sinonimik v.b. munosabatlarga kirishadi (Chunonchi, -il- shakli chiqiladi, boriladi, -ish- ko‘rsatkichi - borishdi, kelishdi hosilalarida).
Shaklda lisoniy tizimda semantik va sintaktik qobiliyatning darajasiga ko‘ra lug‘aviy, sintaktik va lug‘aviy-sintaktik (funksional) shakllar farqladi.

Download 0,83 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   403




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish