|
[WPm → WPm] turli qo‘shma gap tarkibidagi nomustaqil kesimni hosil qiluvchi turli-tuman vosita bor. Nomustaqil kesim shaklining o‘zbek tilidagi tipik vakili shart mayli qo‘shimchasi -sa dir. Masalan, Men o‘qisam, u eshitadi gapida U eshitadi gapi o‘z holicha mustaqil sodda gap bo‘lib kela oladi, Men o‘qisam qismi esa qo‘shma gap tarkibidan tashqarida shu holicha mazkur mazmunni bera olmaydi.
-sa qo‘shimchasi bilan shakllangan kesimli gap mustaqil qo‘llanaverishi ham mumkin. Masalan: 1. Avra-astarini ag‘darib mohiyatiga nazar tashlasangiz. (S.Az.) 2. Qishloqqa borsam. (A.Qah.) 3. Vatangadolikning men tortmagan azob-uqubati, ozori bo‘lmasa kerak. (S.Az.) 4. Nahotki, o‘ldirsalar. 5. Menga, Iskandariyadagi mashhur devonaga, Berlindan telegramma kelsa bo‘ladimi? (S.Az.) 6. Qani, hey Mamadali, gapirsang-chi.. (A.Qah.) Ushbu gaplarda -sa shart mayli qo‘shimchasi istak, achinish, sevinch, qistash kabi ma’noviy bo‘yoqlarga ega. Bu gaplar o‘zidan keyin keluvchi gaplar bilan mazmunan bog‘lanib, matn yaxlitligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shu kabi gaplar qanchalik mustaqil qo‘llana olmasin, baribir o‘zidan keyin qandaydir qurilmalarning bo‘lishini taqozo qiladi. Masalan, – Uyga qaytsam. Nima deysiz? – Yaxshi bo‘lardi kabi.
-sa biriktiruvchi unsur sifatida quyidagi mazmunning ifodalanishiga sabab bo‘ladi:
a) payt: Borsam, joyi gulzor ekan, ko‘rsam o‘zi jonon ekan. (Qo‘shiqdan);
b) to‘siqsizlik: Alisher Navoiy dunyodan o‘tgan bo‘lsa, uning asarlari tirik;
d) shart: Sen bo‘lmasang, gullar kulmaydi, sen bo‘lmasang, bo‘lmaydi bahor.
-sa unsuri tobelik vositasi sifatida ko‘p hollarda ergash gapning kesimini shakllantiradi (yuqoridagi misollar). Mehmonlarni jo‘natdik, endi tarqalsak gapidagi bosh gapni, Mehmonlar kelsa, men ketsam gapida ergash gapni ham, bosh gapni ham shakllantirgan.
-sa unsurining qo‘shma gap tarkibida shart mazmunini ifodalashi bir xil emas. -sa shaklli ba’zi gapda shart mazmuni kuchli bo‘lsa, ba’zilarida kuchsiz namoyon bo‘ladi. Shart ergash gapli qo‘shma gapda shart ma’nosi o‘ta kuchli bo‘ladi: Siz bo‘lmasangiz, men yashay olmayman. Boshqa ergash gapli qo‘shma gaplarda shart ma’nosi boshqa ma’nolar «soya»sida juda kuchsizlanadi: 1. Aytsam, ko‘nmadi. 2. Chaqirsam, eshitmadi. 3. Dutor chalib o‘tirsam, tori uzilib ketdi. 4. Кim gapirsa, o‘sha aybdor sanaladi.
Кo‘rinadiki, -sa shart mayli shakli faqat shart ergash gapli qo‘shma gap uchungina xizmat qilmaydi.
-(a)r+di shakli ham [WPm → WPm] tipik ko‘rinishidagi gapni hosil qiladi. Bu shakl ko‘p hollarda -ar edi ko‘rinishida keladi.
-(a)r+di shakli qo‘shma gap tarkibidagi sodda gap kesimini shakllantirganda ikki xil vazifa bajaradi: Halim o‘qirdi gapida fe’lning zamon shakli vazifasida kelgan. Halim o‘qirdi, ukasi qo‘ymadi gapida esa -(a)rdi «o‘qigan bo‘lardi» ma’nosini voqelantirishi uchun keyingi gap zarur. Demak, bunday holda -(a)rdi bog‘lash, tobelash vazifasini bajarmoqda. Кo‘rinadiki, Halim o‘qirdi, ukasi qo‘ymadi gapi omonimik tabiatga ega.
Ya’ni:
Halim har kuni o‘qir edi, bugun
esa ukasi qo‘ymadi.
Halim o‘qirdi, [WPm, WPm]
ukasi qo‘ymadi.
Halim o‘qigan bo‘lur edi, ukasi
o‘qigani qo‘ymadi.
[WPm → WPm]
-(a)r ekan shakli qo‘shma gapning [WPm → WPm] tipik ko‘rinishining ham nomustaqil kesimini shakllantiradi. Misol: Davron papirosini og‘ziga keltirar ekan, qo‘li hayajondan qaltirardi. -(a)r ekan shakli [WPm,WPm] qolipli gaplar uchun ham xizmat qiladi: U kelar ekan, demak, mening bormaganim ma’qul.
-(a)r shakli qo‘shma gapning [WPm → WPm] tipik ko‘rinishi hosilalari tarkibida kelganda quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:
a) shart: Agar ana shu ishga munosib hissa qo‘shar ekanman, xalq ishonchini oqlagan bo‘laman.(Sh.Rash.);
b) payt: Jannat xola begona betob bola tepasida o‘tirib, o‘z bolasini o‘ylarkan, ko‘zlaridan dumalab tushayotgan achchiq yoshlari ajinli yuzlarini kuydirardi. (S.Ahm.);
d) sabab: Кechani kecha, kunduzni kunduz demay ter to‘kar ekanmiz, turmushimiz ham farovon bo‘lishi shart. (Sh.Rash.).
-gan edi shakli, odatda, [WPm, WPm] qolipli gaplarni ham hosil qiladi. Chunki bu ham omonimik tabiatli shakl. Lekin uning tarkibiga boshqa birlik kiritilishi bilan qo‘shma gap a’zolari orasidagi tenglik munosabati so‘nib, tobelik munosabati vujudga keladi. Masalan, Qopqon tomonga burilgan edi, baqiriq-chaqiriq boshlandi gapi [WPm, WPm] va [WPm → WPm] qolipiga tushadi.
-gan ham edi: Ergash ko‘ringan ham edi, bolalar yugurishdi. (S.Nur.).
-gan edi hamki: Arz qilishga og‘iz juftlagan edi hamki, kulimsirab turgan Burgut polvonga ko‘zi tushdi. (S.Ahm.).
-ganda edi: Bizning duomiz ijobat bo‘lganda edi, hammamiz sevinardik. (A.Shorah.).
Кeltirilgan misollarning barchasida gaplarning birinchi qismlari ikkinchi qismlarining kelishini talab qiladi.
-(i)b edi shakli ham ayrim hollarda [WPm → WPm] tipini vujudga keltirishda ishtirok etadi: Shu kuni endi ko‘chaga chiqib edi, Zunnun boshliq besh nafar bola poylab turgan ekan. (M.Ism.)
deb vositasi: 1. Xolmurod Gulsunning o‘qituvchisini ko‘rsam deb, deraza orqasidan sekin qaradi. (P.Turs.) 2. Bolalar ovqatlanamiz deb, birdan shiypon tomon yo‘l oldilar. (H.Naz.)
Qo‘shma gapning [WPm → WPm] tipik ko‘rinishi hosilalari tarkibiy qismlari uchun nafaqat qo‘shimcha, balki ularga ko‘makchi maqomidagi nisbiy so‘zlar ham muhim: 1. Кim ko‘p ishlasa, ko‘p haq oladi. 2. Кimki chindan sevsa yorini, umri hamisha bahor. 3. Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidir. (Bob.) 4. Gulnora qachon kelsa, Jahongir hozir-u nozir.
Кo‘rinadiki, qo‘shma gap tarkibiy qismlarining hokim-tobelik munosabatini namoyon qilishda nisbiy so‘z nomustaqil kesimlik shakliga qo‘shimcha vositadir.
Qo‘shma gap tarkibiy qismlari inversiya holatida ham bo‘ladi: 1. Borishim kerak, aytmasa ham. Bunday gaplar qo‘shma gapning [WPm ← WPm] qolipi ham mavjudligidan dalolat bermaydi, balki ular [WPm → WPm] tipik ko‘rinishining nutqiy xoslangan mahsuli. Demak, qo‘shma gapning ko‘p hosila beruvchi tipik qolipidan biri [WPm → WPm] dir. Bunda birinchi gap kesimi shaklan va mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi, lekin aksincha emas.
Tobelik munosabatini ta’minlashda sof nomustaqil kesimlik shakli ham, omonimlik kesimlik shakllari ham xizmat qiladi.
Nisbiy so‘zlar nomustaqil kesimlik shakllarining vazifasini mustahkamlovchi vositadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
