O‘zbeкiston respubliкasi



Download 0,83 Mb.
bet392/403
Sana18.02.2022
Hajmi0,83 Mb.
#453705
1   ...   388   389   390   391   392   393   394   395   ...   403
Bog'liq
HO\'AT. 2010. R.Sayfullayeva..

[WPmWPm] tipik ko‘rinishli qo‘shma gaplarning kesimlarini shakllantiruvchi vositalar kam miqdorni tashkil etadi:
I. a) birinchi qismda -sa, ikkinchi gap kesimida -(a)rdi shakli keladi: 1. Oyi, havo ochilib ketsa, birga daryo bo‘yiga borar edik. (M.Saf.) 2. Yoz kelsa, bitta asbobni olib, boshqa yurtlarga ish qidirib ketardi. (P.Turs.);
b) birinchi gap kesimida -sa ekan, ikkinchi gap kesimida -sa shakli keladi: 1.Otam bo‘lsa ekan, men endi yursam. (F.Yo‘ld.) 2. Yoz bo‘lsa ekan, daryoda cho‘milsang. (S.Nur.);
d) birinchi gap kesimida -sa+mi, ikkinchi gap kesimida -ardi shakli keladi: 1. Bo‘z o‘tlarning ming-ming yillardan buyon chirib yotgan ildizlari bu yerlarni o‘g‘itlab, semirtirib yuborgan, agar suv bo‘lsami, tog‘-tog‘ hosil bitardi. (Sh.Rash.). Ba’zan -mi yuklamasi -sa shakliga bevosita qo‘shiladi: 1. Mabodo uning qo‘lidan yetaklasa bormi, mushkuli osonlashib, ahvoli yengillashardi. (A.Qah.). 2. G‘ing desa bormi, jonini sug‘urib olardi. (S.Nur.).
e) birinchi gap kesimida -sa edi, ikkinchi gap kesimida -(a)rdi shakllari keladi: 1.Onam bo‘lsa edi, qishlog‘imga ketardim. (Oyb.) 2. Agar Bozorning aqli bo‘lsa edi, menga, senga o‘xshash kambag‘allar bilan maslahat qilar edi. (S.Ayn.)
f) birinchi qismi -sa va ikkinchi qismi -ma+sin ekan shakli bilan keladi: 1. Yetim qoladigan bo‘lsa, onadan tug‘ilmasin ekan. (P.Tolib.) Bu shakllar bilan qo‘llangan gap, asosan, shart, istak, ishonchsizlik, shart-istak kabi ma’nolarni ifodalaydi.
Yuklamalar gap tarkibiga kirib qo‘shma ma’no berish bilan birga, kesimlarning nomustaqilligini yanada kuchaytiradi:
a) -u/yu yuklamasi: Кo‘zim tezroq ochilsa-yu, bog‘larni maysalarni ko‘rsam. (Sh. Rash.)
b) -da yuklamasi: Quvonchi ko‘ksiga sig‘masa-da, odob yuzasidan o‘zini hazin tutishga tirishar edi. (Oyb.)
d) axir, nahotki yuklamalari: 1. Axir xotinim deb, bola-chaqam deb olov ichidan kelsa-yu, bu tantiq undan yuz o‘girsa. (S. Ahm.). 2. O‘g‘li qahramon bo‘lsa-yu, nahotki, undan shunday ish kelib chiqsa. (S.Ahm.)
Yuklamalar qo‘shma gapdan anglashilgan yuqoridagi shakllar ma’nosida taajjub, ta’kid kabi bo‘yoqlarini orttiradi.
II. a) birinchi gap kesimida -sin edi, ikkinchi gap kesimi tarkibida –(a)rdi birliklari qo‘llanadi: 1.O‘zi kelsin edi, aytardi. (N.Til.) 2.Кeksa ovora bo‘lmasin edi, o‘zi berib kelardi. (N.Til.)
b) birinchi qism kesimi tarkibida -sin edi, ikkinchi gap kesimi tarkibida -sa shakli keladi: 1. Oltin-kumush qurib ketsin edi, hammaning oyog‘iga to‘kilaversa. (Oyb.) 2. O‘zi borsin edi, ko‘ngli to‘lmasa. (S.Nur.)
III. Birinchi gap kesimida boshqa shakllar, ikkinchi gap kesimida -(a)rdi/-(a)r edi shakli keladi: 1. Men bo‘lmasam, qo‘yning yarmi yo‘qolar edi. (G‘.G‘ul.) 2. Lekin hozir Gulnorning gavdasini parchalab tashlasalar ham, og‘riq sezmagan bo‘lur edi. (Oyb.)
IV. Birinchi gap kesimi -gan edi birligi bilan, keyingisi boshqa birliklar bilan keladi: 1. Agar bu ikki batalon bu yerdan ketmaganda edi, to‘plar himoyasiz qolgan bo‘lur edi. (L. Tols.)
Qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z ishtirok etganda, sodda gaplar nomustaqillik kasb etgandek tasavvur uyg‘otadi: 1. Кim devorning narigi tomonida bo‘lsa, u omon qoldi. (R.Fay.) 2. Qayer obod bo‘lsa, o‘sha yer mehrni tortadi. 3.Qushning tilini nechog‘lik yaxshi bilsang, uni tutish shunchalik oson bo‘ladi. (Hamz.) Biroq bunda mazmuniy va shakliy nomustaqillik-mustaqillikni farqlash lozim bo‘ladi. Halim kelsa, u voqeani aytib beradi qo‘shma gapi shakliy jihatdan [WPmWPm] tipik ko‘rinishi hosilasi. Chunki birinchi gapni ikkinchisisiz qo‘llab bo‘lmaydi. Кim kelsa, u voqeani aytib beradi gapining har ikkala qismi mazmunan bir-birini taqozo etadi, shaklan esa [WPmWPm] qolipi mahsulida ham, [WPmWPm] mahsulida ham nisbiy so‘zlar ishtirok etadi. Ammo [WPmWPm] qolipli gaplarda u mutanosiblikni kuchaytiradi, ammo uni hosil qilmaydi.
Demak, [WPm-WPm] umumiy qolipining ko‘rinishidan bo‘lgan [WPmWPm] qolipi har ikkala uzvi kesimlarining ham nomustaqilligi bilan xarakterlanadi.

Download 0,83 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   388   389   390   391   392   393   394   395   ...   403




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish