O‘zbeкiston respubliкasi

Кelishik kategoriyasi. BК dagi ot kim, nima, qayer so‘roqlariga javob bo‘lib, quyidagi vazifada keladi:
Ega: 1. Ilhom – eng yosh o‘qituvchi. 2. Darvoza tepasiga sandiq qo‘yilgandi.
Hol: Shu kuni 1. Abdulla allamahalgacha xayol surib yotdi. (O‘.Umar.) 2. Yer haydasang, kuz hayda, kuz haydamasang, yuz hayda. (Maq.)
Vositasiz to‘ldiruvchi: 1. Murotali qazib qo‘ygan chuqurlarga ko‘chat o‘tqazardi. (Sh.Rash.) 2. Bir kishi ariq qaziydi, ming kishi suv ichadi. (Maq.)
Qaratuvchi aniqlovchi: 1. Кo‘k yuzini yulduzlar band etdi. (J.Abd.) 2. Cho‘l qovunlari pishay-pishay deb turibdi. (S.Ahm.)
Sifatlovchi: Shu payt elektr qo‘ng‘iroq asta jiringladi. (H.G‘ul.)
Izohlovchi: Daryodan o‘tilgan kun general Pogodin harbiy Кengashga chaqirildi. (I.Rah.)
Ot kesim (Otam – ishchi), undalma (Siz baxtlisiz, Olimjon aka), atov gap (Кo‘m-ko‘k dala) vazifasida kelganda, uni BК da deyish to‘g‘ri emas. Aytilganidek, bunda kelishik UGMsiga xos vazifa yuzaga chiqmagan.
QК dagi otda КК UGMsi «otni qaratqich aniqlovchi vazifasida keyingi so‘zga bog‘lash» tarzida xususiylashadi: Mohidil inson tabiatining naqadar murakkabligiga yanada chuqurroq tushuna bordi. (J.Abd.)
Manbalarda QК ning belgili va belgisiz ko‘rinishi farqlanadi. BКning КК shakllari o‘rnini bemalol almashtira olishi haqidagi nazariya «belgisiz QК»ni BК sifatida qarashni taqozo qiladi. Masalan, nonning uvog‘i – QКda, non uvog‘i – BКda.
TКdagi ot gapda ish-harakatni qabul qilgan predmetga obyekt tusini beradi va tushum kelishigi affiksini qabul qilgan ot vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida keladi. «Otga obyekt tusini berish va uni fe’lga vositasiz to‘ldiruvchi sifatida bog‘lash» – TК UGMsining ot turkumidagi xususiylashuvi.
Manbalarda TК ning ham belgili va belgisiz ko‘rinishi farqlanadi. BКning КК shakllari o‘rnini bemalol almashtira olishi haqidagi nazariya «belgisiz TК» ni ham BК sifatida qarashga olib keladi. Masalan, nonni yemoq – TКda, non yemoq – BКda.
Demak, QК va TКda ta’kidlash va ajratish ma’nosi bo‘lib, unga ehtiyoj bo‘lmaganda BК qo‘llanadi.
ChК КК UGMsini umuman «oldingi so‘zni keyingi fe’lga o‘rin-payt holi va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» tarzida, ot turkumida esa «oldingi otni keyingi fe’lga o‘rin-payt holi va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» ko‘rinishida xususiylashtiradi.
Ot turkumida ChК ko‘makchi bilan kelishi mumkin: taomdan keyin, ishdan so‘ng.
ChКdagi otning vazifalari:
a) vositali to‘ldiruvchi: Gulnorning o‘zidan so‘rab ko‘rarmiz? («Saodat»)
b) o‘rin holi: Eshigi ochiq narigi xonadan pianino ovozi eshitilmoqda edi. (P.Qod.)
d) sabab holi: Yulduz taajjubidan o‘zini bosolmadi (M.Muh.)
e) payt holi: Ikkalasi yoshlikdan birga o‘sishgan (M.Qor.)
f) ko‘makchilar bilan birga ajratilgan bo‘lak vazifasi: Qamishkapaliklar odamlarni nomlari bilan atashdan ko‘ra, xususiyatlari bilan ta’riflaydilar (A.Qah.).
ChК o‘z vazifasini yo‘qotishi mumkin: birdan, to‘satdan, qo‘qqisdan.
Ma’nosi kuchsizlanishi va gap qisqarishi natijasida kesim vazifasida tuslovchi olishi mumkin: Qishloqdanmisizlar? Qisqaruv hodisasi ChК dagi so‘zning ega bo‘lib kelishini ham ta’minlaydi: Bu kitoblardan menda ham bor.