O‘zbеkiston rеspublikаsi

W_e


A


^{0 L}M L_e L
16.14-rasm. Sof monopol mehnat bozorida monopolistning ish haqiga va
bandlikka ta’siri


^{Raqobatlashgan mehnat bozorida muvozanat} E ^{nuqtada o‘rnatiladi va L}_e

ishchi ish bilan ta`minlanib, ^W_e
ish haqi oladi. Mehnat bozorida kasaba uyushmasi

monopol hokimiyatga ega bo‘lganligi uchun, u band bo‘lgan ishchilar sonini
^L_e dan

^L_M ga qisqartirib, ish haqini ^W_e
dan ^W_M
ga oshirishi mumkin. Ishchilar oladigan

al`ternativ foyda (iqtisodiy renta)
ANMW_M
to‘rtburchak yuziga teng.

Mehnat bozoridagi ikki tomonlama monopoliya. Bunday bozorda monopsonist firmaga ishchi kuchini taklif qiluvchi monopolist (kasaba uyushmasi) turadi.

Ikki tomonlama monopolistik bozordagi holat quyidagi 16.15-rasmda ko‘rsatilgan.
^W MRC


_WN N _SL
W_e E
_WM ^M E _DL
MR
^{0 L}M L_N L_e ^L
16.15-rasm. Mehnat bozoridagi ikki tomonlama monopoliya

Raqobatlashgan bozorda muvozanat holat E nuqtada o‘rnatilgan bo‘lar edi. Bu

nuqtada mehnatga bo‘lgan talab
^D_L va taklif ^S_L
chiziqlari kesishadi. Muvozanat

holatda
^L_e ishchi ish bilan band bo‘lib, ^W_e
ish haqi oladi. Lekin, monopsonist firma

ish bilan band bo‘lgan ishchilar sonini
^L_e dan ^L_M
gacha qisqartirib, ish haqini ^We

dan ^W_M
gacha qisqartirishga harakat qiladi. Kasaba uyushmalari (monopolist) ish

kuchi taklifini qisqartirib, ( ^L_N
qiladi.
gacha), ish haqini ^WN
gacha ko‘tarishga harakat

Shunday qilib, ish bilan band bo‘lgan ishchilar sonining nisbatan kichik
o‘zgarishga ^{LM  LN } ish haqlarining (ushbu yondashishda) bir-biridan juda katta
farq qilishi to‘g‘ri keladi ^{WM  WN }. Ushbu vaziyatda ish haqining qanday bo‘lishi,
qarama-qarshi turgan monopolistik va monopsonik kuchlarga bog‘liq. Ko‘rinib

turibdiki, ish haqi muvozanat ish haqi ^We
ga ham yaqinlashishi mumkin.

6. 
   Ish haqi stavkalari differentsiasiyasi (tabaqalashuvi)
   

Biz yuqoridagi mulohazalardan ish haqini o‘zgarmas deb qaradik. Amalda o‘rtacha ish haqi mutaxassisliklar bo‘yicha ham, tarmoqlar bo‘yicha ham, hattoki bir xil ishni bajaruvchi ishchilar bo‘yicha ham farq qiladi. Masalan, avtomobilsozlik tarmog‘ida ishlaydigan ishchilarning o‘rtacha ish haqi, qurilish sohasida ishlaydigan ishchilarning o‘rtacha ish haqlaridan farq qiladi, xuddi shunday kimyo tarmog‘idagi o‘rtacha ish haqi ham engil va oziq-ovqat sanoatidagi o‘rtacha ish haqidan farq qiladi. Yuqori kategoriyali vrach past kategoriyali vrachga qaraganda ko‘proq maosh oladi.

Ushbu farqning tagida, insonlar qobiliyatining xilma-xilligi, ma`lumoti, bilimi, tajribasi, malakasi yotadi. Bulardan tashqari, ular bajaradigan ishlarning turi ham, ular oladigan daromadlarga har-xil ta’sir qiladi. Ishning murakkabligi, ishlab chiqarishning inson hayoti uchun zararli bo‘lishi, ushbu sohada ishlovchilarning ish haqida ushbu zararni qoplaydigan qo‘shimcha ish haqida o‘z ifodasini topadi.
Quyidagi 16.16-rasmda ishning og‘irligi va zararligi uchun to‘lanadigan qo‘shimcha ish haqi ko‘rsatilgan.

Ish haqi, W, so’m/soat