O‘zbekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat trasport universiteti iqtisodiyot

Актив (фаол) асосий фондларга куч берадиган машиналар ва асбоб-ускуналар, иш машиналари ва асбоб-ускуналар, ўтказгич жиҳозлар, ўлчаш ва тартибга солиш асбоблари киради. Пассив (нофаол) қисмга эса бинолар, иншоотлар ва транспорт воситалари киритилади. Асосий фондларнинг актив (фаол) қисми ишлаб чиқариш асбоб ускуналаридан иборат бўлганлиги учун, улар меҳнат воситалари сифатида маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита қатнашадилар. Асосий фондларнинг пассив (нофаол) қисми эса маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита қатнашмайди, лекин ишлаб чиқариш жараёнини узлуксиз олиб бориш учун шарт-шароит яратади. Одатда асосий фондларнинг актив (фаол) қисмининг салмоғи қанча кўп бўлса, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш имконияти ҳам шунча кўп бўлади. Асосий фондларнинг актив (фаол) қисмининг ошириш йўллари қуйидагилар ҳисобига амалга оширилади:

1) ишлаб чиқариш жараёнларини тўла механизациялаштириш ва автоматлаштириш даражасини ошириш;

2) ишлаб чиқариш майдонларидан оқилона фойдаланиш;

3) бино ва иншоотларни қуришда қурилиш-монтаж ишлари таннархини камайтириш ва ҳоказолар.

Асосий воситаларни сотиб олиш, қуриш, ишлаб чиқариш ёки ҳолатини яхшилаш тўғридан тўғри харажатларни, жумладан, ундан мақсадли фойдаланиш учун зарур бўлган ўрнатиш билан боғлиқ бўлган харажатларни ўз ичига олади. Шу нуқтаи назардан асосий воситаларнинг бошланғич қиймати - бу асосий воситаларни яратиш (қуриш ва қайта қуриш) ёки сотиб олиш бўйича ҳақиқатда амалга оширилган харажатлар қиймати бўлиб, жумладан тўланган ва қайта қопланмайдиган солиқлар ва йиғимлар, шуниндек ташиб келтириш ва монтаж қилиш, ўрнатиш ва фойдаланишга топшириш бўйича харажатларни ва активни тайёр ҳолга келтириш бўйича бошқа харажатларни ўз ичига олади. Қайта баҳолаш натижасидан кейинги асосий воситалар қиймати тиклаш қиймати деб аталади. и. Қолдиқ қиймат - асосий воситаларнинг бошланғич қиймати ёки жорий қийматидан тўпланган амортизация суммасини айириб аниқланган қийматдир. Тугатиш қиймати - бу асосий воситаларни тугатишда пайдо бўладиган даромаддан тутиш (эксплуатация) харажатларини айиргандан кейинги қийматдир.

Асосий воситаларнинг эскириши ва эскирган қийматнинг харажатлар таркибига киритилиши асосий воситаларнинг амортизациясида ифодаланади.